عفو «گناهان صغیره» ارتشیان دورۀ شاه

نامگذاری روزها مناسبتی دارد و طبعا دربارۀ روز ارتش این پرسش شاید شکل بگیرد که مناسبت آن چیست؟

تصاویر تیمسار قرنی، اولین رییس ستاد ارتش بعد از انقلاب، که قربانی ترور گروه فرقان شد و سپهبد صیاد شیرازی، فرماندۀ شهید نیروی زمینی در دوران جنگ، این تصور را ایجاد کرده که به این دو مناسبت است. حال آن که این گونه نیست و ماجرا را باید تاریخی دید و روایت کرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ وضعیت ارتش به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان حکومت شاهنشاهی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت. نخستین گروه اعدامی‌ها در ۲۶ بهمن ۱۳۵۷ نیز چهار ژنرال ارتش بودند: ارتشبد نعمت‌الله نصیری (سومین رییس ساواک)، سپهبد رحیمی (فرماندار نظامی تهران)، سرلشگر خسروداد (فرمانده هوانیروز) و سرلشگر ناجی (فرماندار نظامی اصفهان).

یک دیدگاه ارتش را غیر قابل اعتماد می‌دانست و خواستار انحلال و برچیدن آن و تأسیس یک ارتش جدید بود. این دیدگاه را مسعود رجوی رسماً در اولین میتینگ سازمان مجاهدین خلق در دانشگاه تهران یک ماه بعد از پیروزی انقلاب اعلام کرد و تیتر نخست روزنامۀ کیهان هم شد.

دیدگاه دوم به تصفیۀ ارتش و بهادادن به نیروهای میانی و در عین حال تأسیس یک نهاد جدید برای مقابله با احتمال کودتا و جلوگیری از تکرار ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ باور داشت. دولت موقت به دیدگاه دوم باور داشت و بر همین اساس سرلشگر ولی قرنی که طراح کودتایی نافرجام در حکومت پهلوی بود، به عنوان رییس ستاد ارتش انتخاب شد. پس از تیمسار ریاحی، رییس ستاد ارتش دولت ملی دکتر مصدق که در دولت بازرگان وزیر دفاع شد، دکتر مصطفی چمران در این جایگاه قرار گرفت. در آن زمان وزارت دفاع نقش صرفا پشتیبانی و تدارکاتی نداشت و وزیر جدید از پاکسازی ارتش خبر داد.

شورای انقلاب و شخص امام نیز همین نظر را داشتند. در همین زمان تحرکاتی در غرب کشور صورت پذیرفت و خصوصاً شهرستان نقده به کانون درگیری تبدیل شد. با اعزام نیرو به نقده اعتماد نیروهای انقلابی به ارتش بیش از پیش جلب شد و امام خمینی در حالی که هنوز قانون اساسی جدید تدوین نشده بود تا مشخص شود فرماندهی کل قوا با کدام مقام است، روز سه‌شنبه ۲۸ فروردین ۱۳۵۸ با صدور اطلاعیه‌ای بر بخشودگی «گناهان صغیره» ارتشی‌ها تأکید کردند و با اعلام روز چهارشنبه ۲۹ فروردین ۱۳۵۸ به عنوان روز ارتش بر نمایش عمومی سازوبرگ نظامی و اعلام پیوند با مردم تأکید کردند. این در حالی بود که سرلشگر قرنی از ریاست ستاد ارتش برکنار و سرلشگر ناصر فربد به جای او رشتۀ کار را در دست گرفته بود.

از این رو این تصور که مناسبت روز ارتش سالروز ترور و شهادت سرلشگر قرنی است، درست نیست زیرا چهارشنبه ۲۹ فروردین ۱۳۵۸ روز ارتش برگزار شد اما قرنی - که به اشتباه به صورت «قره‌نی» هم نوشته می‌شود - روز دوشنبه سوم اردیبهشت و کمتر از یک هفتۀ بعد ترور شد؛ در حالی که دیگر رییس ارتش هم نبود. ترور سرلشگر صیاد شیرازی هم اگر چه در اواخر فروردین بود اما قریب ۲۰ سال بعد از اعلام ۲۹ فروردین به عنوان روز ارتش.

قاعدتاً ۱۹ بهمن که روز همبستگی همافرهای نیروهای هوایی با انقلاب و حضور آنان در مدرسۀ رفاه بود، برای نامگذاری به عنوان روز ارتش مناسب‌تر بود اما رهبری انقلاب نمی‌خواست تا ۱۹ بهمن صبر کند و تصمیم داشت در همان فروردین تکلیف ارتش روشن شود و پس از آن ۱۹ بهمن اختصاصا روز نیروی هوایی شد.

اعلام ۲۹ فروردین به عنوان روز ارتش و نمایش سازوبرگ نظامی حاوی و حامل سه پیام بود:

نخست این که اعدام و مجازات سران و فرماندهان ارشد ارتش شاهنشاهی به منزلۀ تسری به تمام لایه‌ها نیست؛ خاصه این که به‌صراحت در پیام مکتوب بر عفو گناهان صغیره یا خطاهای کوچک نیروهای ارتش تأکید شده بود. منظور از «گناهان صغیره» هم همکاری‌های ارتشی‌ها در حدی بود که در چارچوب امنیت کشور قابل توجیه باشد و نه همکاری با ساواک یا شهربانی در سرکوب مردم. دوم این که قرار نیست ارتش منحل شود و خواست گروه‌هایی مانند سازمان مجاهدین خلق رسماً رد شد.

پیام سوم هم این بود که دشمنان خارجی و گروه‌های داخلی گمان نبرند ارتش ضعیف شده و سازوبرگی در اختیار ندارد و به خیال حمله بیفتند. چون هر گاه دولت مرکزی و ارتش در ایران تضعیف شده، تلاش برای جداکردن شکل گرفته و طبعا این نگرانی وجود داشت. (کما این که برخی به کودتای نوژه هم با این دید نگاه می‌کنند که هدف اصلی از کار انداختن ارتش برای حملۀ عراق بود و این که ارتش را از چشم انقلابیون بیندازد و اعدام‌ها به رابطۀ ارتش با حکومت جدید آسیب وارد کند.)

۲۹ فروردین ۱۳۵۸ بر حضور ارتش در خیابان‌ها تأکید شد و در قم از مقابل خانۀ امام خمینی گذشتند و رهبری انقلاب هم در جمع آنان حاضر شدند و عملا سان دیدند و در واقع در جایگاه فرماندۀ کل قوا ظاهر شدند و تصور خلأ قدرت و فرماندهی کل در ارتش زدوده شد.

در تهران و دیگر شهرها هم مردم استقبال گرمی به عمل آوردند و شعار خودجوش «ارتش فدای ملت» همه جا سر داده شد و گاه این گونه پاسخ می‌گرفت: «ملت، فدای ارتش» و انگار نه انگار این همان ارتشی است که ده‌ها سال برای اطاعت از شخص پادشاه تربیت و تجهیز و تسلیح شده بود و سوگند وفاداری به سلطنت یاد کرده بود و با سقوط سلطنت، فرماندهان ارشد آن یک‌به‌یک در برابر جوخۀ آتش قرار می‌گرفتند.

از آن زمان به بعد هر سال ۲۹ فروردین به عنوان روز ارتش گرامی داشته می‌شود.

شمار شهدای ارتش در جنگ هشت ساله ۴۸ هزار نفر اعلام شده است و هر چند با کشف کودتای نوژه در تابستان ۱۳۵۹ زمزمۀ انحلال ارتش دوباره شنیده شد اما اندک زمانی پس از آن و با شروع جنگ هچ تردیدی بر ضرورت وجود ارتش وجود نداشت.

هر چند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم که از ابتدای پیروزی انقلاب شکل گرفته بود و تصور می‌شد تنها نهادی برای مقابله با خطر کودتا باشد، به سرعت تقویت شد و نقش بارزی در جنگ ایفا کرد و در گذار زمان به یکی از کلیدی‌ترین نهادهای جمهوری اسلامی بدل شده است؛ تا جایی که در معادلات منطقه‌ای هم نقش ایفا می‌کند.

مناسبت ۲۹ فروردین در واقع سالروز پیام عفو «گناهان صغیره» نیروهای ارتش شاهنشاهی و فعالیت جدید آنان با عنوان «ارتش جمهوری اسلامی ایران» است.

۴۳ سال پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ البته عملا از نیروهای سابق ارتش دیگر چندان باقی نمانده‌اند و بیشتر در میان بازنشستگان می‌توان از نظامیان کهنه‌کار یافت و اکنون فرمانده کل ارتش کسی است که چند ماه بعد از اعلام ۲۹ فروردین ۱۳۵۸ به عنوان روز ارتش جذب دانشکدۀ افسری شد و با طی سلسله مراتب به فرماندهی کل رسیده و هیچ پیشینه‌ای در رژیم گذشته ندارد.

با این حال در این واقعیت تردیدی نیست که ارتش در جمهوری اسلامی نقشی کاملا متفاوت با ارتش در حکومت سابق ایفا می‌کند و به جز دوران جنگ و مواقع امدادرسانی در حوادث خاص، از ارتش کمتر می‌شنویم و مطالبات معیشتی پرسنل آن هم چندان پژواکی ندارد و در رسانه‌ها حضور پررنگی ندارند. در نوروز امسال البته گفت‌وگوی جذابی با فرمانده کل ارتش از تلویزیون و از شبکه افق پخش شد که اجرای آن را فرهاد جم (بازیگر) بر عهده داشت. فرماندهی که یک سال پس از پیروزی انقلاب از محلۀ فقیرنشینی در قم وارد ارتش شد؛ حال آن که تا سال‌ها فرماندهان ارتش پیشینه‌ای در حکومت گذشته داشتند و اگر نه در حد فرماندهی بالا ولی با طی دوره‌های آموزشی و حضور در ارکان آن.»