چرا طرح آزمایشی بنزین‌ در کیش شکست خورد؟

به گزارش منیبان، اندیشکده حکمرانی شریف نشستی با عنوان «هزارتوی یارانه بنزین در ایران» با نگاهی به طرح سهمیه‌بندی بنزین در کیش، برگزار کرد.

مرتضی زمانیان، عضو هیات علمی دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی امیرکبیر در این نشست به نقد و بررسی چند دهه سیاست‌گذاری بنزین در ایران و طرح تخصیص بنزین به افراد به جای خودرو و همچنین آینده بنزین در کشور پرداخت.

‌زمانیان به تجربه سخت آبان ۹۸ برای کشور اشاره کرد و گفت: به دلیل سیاست‌گذاری نادرست درحوزه بنزین همواره شاهد آن بودیم که در دوره‌های مختلف، فارغ از اینکه چه فردی و از چه حزبی رییس جمهور کشور بوده است، تصمیماتی درخصوص بنزین گرفته شده است، تجربه آبان ۹۸ در دولت روحانی یکی از پرهزینه‌ترین تصمیمات بنزینی دولت های پس از انقلاب بود، در دولت احمدی نژاد نیز در سال ۸۹ و هم در سال ۸۶ شاهد تصمیمات جهشی در قیمت گذاری بنزین بودیم، دولت‌های خاتمی و هاشمی رفسنجانی نیز چنین اقداماتی را انجام دادند.

وی ادامه داد: این تصمیمات در طول سال‌های گذشته نشان می‌دهد واقعیتی درباره بنزین وجود دارد که چشم‌پوشی و نپذیرفتن آن، منجر به تکرار یک سناریوی جهشی در طول سال‌های مختلف می‌شود.

دور باطل سیاست‌گذاری بنزین

عضو هیأت علمی دانشگاه امیرکبیر افزود: نیازی به غیب‌گویی نیست؛ روند افزایش مصرف یک واقعیت است. در دوران کرونا مصرف بنزین به زیر ۸۰ میلیون لیتر کاهش یافته بود، در بهار امسال به بیش از ۹۵ میلیون لیتر رسید و معمولا در مرداد و شهریور ۱۰ میلیون لیتر در مقایسه با بهار افزایش مصرف خواهیم داشت که بر این اساس مصرف روزانه به ۱۰۵ تا ۱۱۰ میلیون لیتر خواهد رسید و کشور دوباره وارد کسری بنزین خواهد شد.

زمانیان در مورد رسیدن به وضعیت بحرانی بنزین در ماه های آینده اظهار داشت: بنابراین میزان مصرف بنزین رو به افزایش است، توان تولیدی کشور افزایش نیافته است، امکان واردات هم با  حجم بالا برای کشور پرهزینه است و گران خریدن بنزین از خارج و بعد ارزان فروختن آن در داخل، کسری بودجه زیادی را برای کشور به دنبال خواهد داشت. البته قرار نیست اتفاق عجیب و غریبی در کشور بیفتد زیرا احتمالا وارد کننده بنزین خواهیم شد و بعد می رویم سراغ پتروشیمی‌ها و بهرحال اقداماتی انجام می‌دهیم.

وی ادامه داد: ویژگی جالب اقتصاد این است که مسائل آن واقعی است و نمی‌توان آنها را انکار کرد، یا باید به موقع آن مسائل و مشکلات را فهمید و درصدد حل آنها برآمد و یا آن مشکلات بالاخره خود را نشان می‌دهند؛ تنها تفاوت این است که در حالت دوم گاهی فرصتی برای انجام کار صحیح نداریم.

این اقتصاددان گفت: در اینجا یک سوال اساسی مطرح می‌شود، تا چه زمانی این دور باطل ادامه خواهد یافت؟ دوباره چه زمانی به نقطه بحران خواهیم رسید؟ افراد مسئولیت قبول می‌کنند تا کاری انجام دهند، نه اینکه صرفا بگویند: فعلا وقتش نیست، فعلا حرفش را نزن!

دولت در صورت قیمت‌گذاری در پرتقال هم می تواند در آن بحران ایجاد کند

استاد اقتصاد دانشکده مدیریت دانشگاه امیرکبیر بیان کرد: مسئله اصلی بنزین مانند سایر حامل‌های انرژی، کژکارکردی دولت است. دولت بدون هیچ دلیل منطقی و اقتصادی، خودش را قیمت‌گذار بنزین کرده است. من به شما قول می‌دهم که اگر دولت قیمت‌گذار پرتقال هم بود، در اندازه‌ای که پرتقال برای اقتصاد و جامعه اهمیت دارد، همین بحران‌ها در مورد پرتقال هم وجود داشت.

وی با آسیب شناسی ورود دولت به قیمت گذاری در برخی حوزه ها گفت: نتیجه منطق قیمت‌گذاری دولتی این است که دولت دیگر در بازه‌های زمانی کوتاه، قیمت‌ها را به روز نمی کند. مردم ما الان هر روز می‌روند میدان تره بار و می‌بینند مثلا قیمت پرتقال افزایش پیدا می‌کند؛ همین تدریجی و ملایم بودن تغییر قیمت‌ها سبب می‌شود، شوک قیمتی ایجاد نشود. اما به دنبال قیمت‌گذاری دولتی، افزایش قیمت‌ها بر روی هم انباشته می‌شود، چند سال می‌گذرد و در نهایت دولت مجبور به افزایش قیمت خواهد شد. دولت تصمیم می‌گیرد نتیجه تورم چندساله را در عرض یک روز تخلیه کند، نتیجه آن چه می‌شود؟ جهش قیمتی.

زمانیان افزود: از سال گذشته تا به الان، اگر فقط تورم را در نظر بگیریم، بنزین ۳ هزار تومانی باید ۴۵۰۰ تومان می‌شد، یعنی افزایش قیمت ۱۵۰۰ تومانی. اما دولت چنین کاری نمی‌کند زیرا به مصلحت نیست. این رویه تورم انباشته تخلیه نشده‌ای در مورد این نهاده ایجاد می‌کند که برای رفع آن هر چند سال یکبار باید شوک قیمتی وارد کند.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: در سال‌های ۹۷ و ۹۸، ارز به محدوده ۱۹ هزار تومان جهش یافت. این شوک قیمتی آنقدر سنگین بود که کشور در آستانه یک بحران قرار گرفت. پس از آن، این جهش قیمتی متوقف شد و از آن زمان به بعد نرخ ارز به تدریج افزایش یافت و حالا رسیده به بالای ۳۰ هزار تومان، اما دیگر شاهد آن بحران‌ها نبودیم، زیرا افزایش قیمت به تدریج صورت گرفت. ملایم بودن و آهسته بودن تغییرات موجب می‌شود، جهش قیمتی و شوک ایجاد نشود.

دولت نباید انحصارگر بازار بنزین باشد

مدیر گروه اقتصاد اندیشکده حکمرانی شریف با اشاره به انحصار دولت در استخراج نفت اظهار داشت: برخی با استناد به یک استدلال غلط می‌گویند نفت برای دولت است، بنابراین بنزین هم برای دولت و در انحصار دولت است و نتیجه می‌گیرند دولت برای کالایی که در انحصار اوست، باید قیمت تعیین کند. چنین استدلالی مطلقا صحت ندارد. اگر انحصاری هم وجود داشته باشد، انحصار قانونی است و نه انحصار طبیعی. این درحالی است که اگر شما همین الان با حذف مقررات محدود کننده، اجازه صادرات و واردات حامل‌های انرژی را بدهید، انحصاری باقی نخواهد ماند.

وی ادامه داد: بر این اساس من با این دیدگاه که دولت باید قیمت بنزین را برابر قیمت فوب قرار دهد مخالف هستم. با توجه به حجم بالای تولید و تقاضا در کشور به راحتی می‌توانیم یک بازار داخلی ریالی در بورس انرژی داشته باشیم و قیمت حامل‌های انرژی را در آن تعیین کنیم. چه بسا به دلیل ملاحظات مختلفی قیمت در بازار داخلی متفاوت از قیمت در بازارهای منطقه‌ای بشود.

این کارشناس اقتصادی به مشکلات قیمت‌گذاری دولتی در سال های اخیر اشاره کرد و گفت: این اواخر از یکی از  معاونان وزیر نفت نقلی در رسانه‌ها منتشر شد که در دوره‌ای ما بنزین را با قیمت ۵۰۰ تومان (۵ هزار ریال) صادر می‌کردیم. عده‌ای می‌گفتند، بنزین را ۵۰۰ تومان صادر می‌کنند اما به مردم خودمان ۱۵۰۰ تومان می فروشند. چنین حرفی دقیقا تایید کننده این موضوع است که قیمت‌گذاری دولتی چقدر سیاست اشتباهی است زیرا اگر اجازه می دادند قیمت بر اساس یک بازار ریالی داخلی تعیین شود، قاعدتا در آن زمان هم قیمت بنزین در داخل کشور باید ۵۰۰ تومان تعیین می‌شد.

وی اظهار داشت: دولت باید با منطق رفاهی بودن تخصیص یارانه، به این نکته مهم دقت داشت که سیاست‌های رفاهی باید برای اقشار هدف و در این موضوع خاص اقشار فقیر باشد. به بیان دیگر همانطور که دارو برای افراد مریض است، یارانه به معنای کمک و بخشش برای به اقشار ضعیف جامعه است و از این رو بنابراین نیازمندترین افراد جامعه باید بهره بیشتری از یارانه ببرند.

زمانیان ادامه داد: بر این اساس در طرح اندیشکده دانشگاه شریف، ما نگفتیم که یارانه بنزین حذف شود، حتی نگفتیم یارانه انرژی عادلانه توزیع شود زیرا «عادلانه» یک مفهوم متعالی است، بلکه ما تاکید کردیم که این منطقی نیست که یارانه به نفع اقشار پرمصرف و ثروتمند مصرف شود. بنابراین بهتر است یارانه به‌صورت برابر بین افراد توزیع شود، نه اینکه سهم اصلی یارانه‌ای که اهداف رفاهی دارد به افراد ثروتمند برسد. در صورت اجرایی شدن چنین طرحی، افرادی که از سهمیه بنزین خود به طور کامل استفاده نمی‌کنند، می‌توانند سهمیه مازاد خود را به افرادی که به بنزین بیشتری احتیاج دارند بفروشند.

بنزین یک مساله اجتماعی است

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه ابعاد اجتماعی ورود دولت به قیمت گذاری بنزین بیشتر از ابعاد اقتصادی آن است گفت: بر اساس پژوهش‌های اجتماعی، بنزین بیش از آنکه یک مساله اقتصادی باشد، یک مساله اجتماعی است. ما باید موضوع بنزین را از بعد اجتماعی حل کنیم. در نظرسنجی که انجام دادیم، نشان داد که مشکل بنیادین مردم صرف گران شدن بنزین نیست، علی‌الخصوص اینکه ما در یک کشور تورمی زندگی می‌کنیم و برای مردم افزایش قیمت‌ها کالاها در طول زمان پدیده عجیبی نیست. بلکه، مشکل اساسی بسیاری از آنها این است اینست که چه کسی و چگونه بنزین را گران می‌کند.

وی ادامه داد: در واقع گران کردن بنزین توسط دولت به صورت شوک‌وار و با تکانه‌های شدید مشکلات اجتماعی ایجاد می‌کند. مردم تصور می‌کنند دولت برای پر کردن جیب خودش بنزین را گران می‌کند و این سبب بی اعتمادی شده است. بنابراین میان اینکه بنزین، به تدریج و بدون دستور مستقیم دولت اصلاح قیمتی شود، و یا دولت آن را به صورت دستوری و شوک‌وار گران کند، تفاوت بسیار زیادی وجود دارد و این مساله در مطالعات اجتماعی انجام شده مشخص بود.

در کیش چه اتفاقی افتاد؟

زمانیان در مورد طرح سهمیه به هر فرد که به طور آزمایشی در جزیره کیش اجرا شد گفت: متاسفانه در کیش همان خبط بزرگ قبلی دولت ها اتفاق افتاد و آن اینکه مجدداً ممنوعیت مبادله بین مردم و حفظ قیمت‌گذاری دستوری دولت بود.

وی ادامه داد: در طرح آزمایشی کیش، به نظرم مهمترین نقطه ایراد این بود که در نهایت دولت تصمیم گرفت مبادله مستقیم بین مردم را محدود کند و خودش خریدار سهمیه مازاد مردم به قیمت ۳۰۰۰ تومان و فروشنده آن به متقاضیان سهمیه به قیمت ثابت مصوب شود. این درحالی بود که مهمترین رکن اساسی این طرح کاهش مداخله قیمتی دولت با صدور اجازه مبادله مستقیم و نوسانات محدود قیمتی در بازار بود.

زمانیان با اشاره به اجرای غلط طرح سهمیه به افراد در کیش گفت: حفظ نقش کلیدی دولت منجر شد که در نهایت شهروندان جزیره کیش، سهمیه مازاد خود را به دولت فروختند. در مقابل دولت نتوانست مبلغ آن را در زمان مشخص واریز کند و همین مسأله منجر به کاهش استقبال شهروندان از طرح شد.

راهکارهای برای عدم تکرار تجربه تلخ آبان

مدیر گروه اقتصاد اندیشکده حکمرانی شریف به مسیر پیش روی دولت در ماه های آتی پرداخت و گفت: مقصر مشکلات امروز کسانی هستند که سال‌ها صرفا بر حفظ وضع موجود پافشاری کرده‌اند و به توصیه‌های مربوط به اصلاحات تدریجی در زمان مناسب خود بی‌توجه بوده‌اند. در مورد اصلاحات قیمتی بهترین پاسخ طرح حاضر آن است که امکان مبادله بین شهروندان که در طرح سهمیه به فرد پیش بینی شده است فعال شود. با این حال دولت تا هر زمانی که می‌خواهد و می‌تواند عرضه بنزین با نرخ ۳ هزار تومانی را ادامه دهد و بنابراین قیمت مبادله مردم از این عدد بالاتر نخواهد رفت.

وی ادامه داد: اما اگر روزی به این نتیجه رسید که دیگر نمی‌خواهد یا نمی تواند به این روند ادامه دهد، و تصمیم به تغییر قیمت بنزین گرفت، این طرح با تدریجی کردن اصلاحات قیمتی و توزیع مستقیم و ملموس منافع آن در جیب مردم، کمک خواهد کرد تا اجرای آن بدون بروز شوک به جامعه انجام پذیرد.

وی در پایان گفت: پیشنهاد این طرح افزایش قیمت بنزین نبوده، بلکه فقط در یک طرح همدلانه تلاش می شود یارانه بنزین عادلانه توزیع شود و دولت هم برای ایجاد بازار انرژی یک گام بردارد.

منبع: فارس