زلزله های پی در پی؛ گسل تبریز فعال شده است؟

یک استاد دانشگاه تبریز در خصوص دلایل ایجاد زمین‌لرزه‌های اخیر اظهار می‌کند: بطور کلی زلزله‌ها دارای سه منشأ کلی تکتونیکی( ناشی از حرکات صفحات پوسته‌ای)، آتشفشانی(ناشی از فعالیت‌های آتشفشانی) و القایی (مثل اثر سدسازی، انفجارها و ...) هستند که زلزله‌های این منطقه عمدتاً به دلیل تمرکز تنش پوسته‌ای در اثر حرکات میکرو پلیت عربستان به سمت شمال شرق و اعمال فشار به پوسته‌ی ایران و در نهایت تخلیه‌ی این تنش‌ها از طریق گسل مربوطه ایجاد می‌شوند و ریشه‌ی تکتونیکی دارند.

تشریح انواع امواج لرزه‌ای

دکتر قدرت برزگری با تشریح انواع امواج لرزه‌ای اضافه می‌کند: بطور کلی چهار نوع موج P (اولیه)، S (ثانویه) و موج‌های سطحی ریلی و لاو تولید می‌شوند؛ موج P، اولین موجی است که به محل رسیده و فقط برخی از افراد آن را تشخیص می‌دهند اما بسیاری از حیوانات مثل پرندگان به راحتی توانایی تشخیص این موج را دارند و عکس العمل مشخصی نشان می‌‎دهند.

او ادامه می‌دهد: موج برشی یا S همراه با تکان‌های شدید بوده و موج‌های سطحی نیز فرکانس کمتر و قدرت تخریب زیادتری دارند؛ به عبارتی از زمان رسیدن موج P تا موج‌های بعدی فرصت برای پناه گرفتن افراد در خانه وجود دارد و هر چه فاصله مرکز سطحی زلزله از محل فرد بیشتر باشد یعنی زلزله در فاصله‌ی دورتری اتفاق بیافتد زمان رسیدن بین موج‌های P و S بیشتر (در حد ثانیه) خواهد بود. 

او در ارتباط با دلیل این موضوع که برخی از زلزله‌ها با وجود لرزش زیاد اما ریشتری کمتری دارند، خاطرنشان می‌کند: علت اینکه برخی از زلزله‌ها علی‌رغم بزرگای کمتر (ریشتر پایین)، شدت بیشتر (لرزش زیاد) دارند را می‌توان به اثر ساختگاهی مانند شرایط زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی، فاصله از مرکز سطحی زلزله و نوع ساختمانی (به‌ویژه نوع سازه، فونداسیون و ارتفاع آن) نسبت داد. 

برزگری اضافه می‌کند: زلزله‌هایی که در فاصله‌ی کمتر یعنی نزدیکتر رخ می‌دهند فرکانس بیشتری دارند و در ساختمان‌هایی با ارتفاع کمتر لرزش بیشتری احساس می‌شود اما در زلزله های دورتر نیز فرکانس کمتر و در ساختمان‌های بلندتر تکان‌های شدیدتری احساس می‌شود. 

او یادآور می‌شود: از شرایط ساختگاهی می‌توان به شرایط زمین‌شناسی و ژئوتکنیکی اشاره کرد؛ اگر ساختگاه یک منطقه از جنس رسوبات آبرفتی باشد طبیعتاً انتظار تشدید امواج و لرزش بیشتری را داریم؛ به عبارتی مناطق نوار شمالی و جنوبی شهر تبریز که ساختمان‌های آنها عموماً بر روی پی سنگ قرار دارند در شرایط سازه‌ای مشابه نسبت به ساختمان‌های نوار مرکزی شهر مانند حوالی چای کنار، بازار، نصف راه و راه‌آهن لرزش کمتری را احساس می‌کنند و می‌توان گفت حتی تا حدودی ایمن‌تر هستند البته در ساختگاه‌های آبرفتی، پتانسیل وقوع روانگرایی نیز در برخی شرایط وجود دارد.

او با بیان اینکه خسارات ناشی از زلزله به عوامل زیادی بستگی دارد، می‌گوید: از جمله‌ این عوامل می‌توان به شرایط زمین‌شناسی و اثر ساختگاهی، فاصله از مرکز سطحی زلزله، مشخصات ساختمان (نوع سازه، ارتفاع ساختمان، نوع فونداسیون و ...)، مشخصات زلزله (عمق، بزرگی، تداوم مدت زمان زلزله و زمان وقوع زلزله) اشاره کرد.

این متخصص زمین شناسی مهندسی متذکر می‌شود: اگر زلزله‌ای با بزرگای بیشتر، تداوم زمانی طولانی‌تر، در طول شب (که امکان پناه گرفتن افراد کم است) و در فاصله نزدیکی اتفاق بیافتد و از طرفی نیز ساختمان محل سکونت اصولی احداث نشده باشد طبیعتاً بیشترین خسارات را تجربه خواهیم کرد که در برخی از مناطق شهر به دلیل تراکم ساخت و سازها حتی امکان امدادرسانی نیز وجود ندارد و طبیعتاً خسارات وارده بیشتر خواهد بود. 

دلایل ایجاد زمین لرزه‌های متعدد در آذربایجان شرقی

او در رابطه با دلایل ایجاد زمین لرزه‌های متعدد در آذربایجان شرقی اظهار می‌کند: زلزله‌های این منطقه بیشتر ریشه‌ی تکتونیکی دارند و مانند سایر نقاط کشور به دلیل اینکه در کمربند رشته‌کوه «آلپ–هیمالیا» قرار داریم وقوع این زلزله‌ها طبیعی است.

او در خصوص فاکتورهای تاثیرگذار در وقوع زلزله خاطرنشان می‌کند: عوامل متعددی در وقوع زلزله‌ها تأثیرگذار هستند که مهمترین آنها نزدیکی به محل‌های فعال پوسته زمین از جمله مرزهای تکتونیک ورقه ای، شامل مرزهای همگرا مانند همین محلی که کشور ما در آن قرار دارد، محل‌های واگرا، گسل‌های تبدیلی و همچنین نقاط فعال از لحاظ آتشفشانی و... است.

برزگری با اشاره تاثیر خشکسالی‌ها در وقوع زمین لرزه بیان کرد: شاید ارتباط معناداری بین خشکسالی و وقوع زلزله‌ها وجود نداشته باشد اما خشکی حوضه‌هایی مثل دریاچه ارومیه شاید در بهم خوردن تعادل نیروهای ثقلی منطقه و به تبع آن وقوع زلزله‌های القایی بی‌تأثیر نباشند. 

او در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص گسل تبریز متذکر می‌شود: گسل شمال تبریز، یک ساختار پیچیده با درازای بیش از ۱۵۰ کیلومتر، از شمال غرب (پیرامون جنوب مرند) تا جنوب شرقی (نزدیکی بستان آباد) امتداد دارد و دارای سازوکار معکوس با جابجایی راستا لغز راستگرد است که ساختار پی‌سنگی دارد. بر اساس نظر محققین، آهنگ لغزش کلی این گسل در حدود دو میلی‌متر بر سال و آهنگ لغزش شاقولی آن، در حد ۰.۸ میلی‌متر در سال برآورد شده است.

زلزله‌های چند سال پیش ورزقان بی‌شک تأثیر قابل ملاحظه‌ای در کاهش تنش‌های تکتونیکی منطقه و حتی گسل تبریز داشته است

او ادامه می‌دهد: از دیدگاه لرزه‌خیزی، در میان زمین‌لرزه‌های تاریخی رخ داده در ناحیه‌ی تبریز، می‌توان به زمین‌لرزه‌های ویرانگر سال‌های ۱۰۴۲ و ۱۷۲۱ میلادی با بزرگای حدود ۷.۳ و زمین‌لرزه‌ی سال ۱۷۸۰ میلادی با بزرگای حدود ۷.۴ ریشتر اشاره کرد که مطالعه‌ی آماری زمین‌لرزه‌های تاریخی نیز دوره‌ی بازگشت زمین‌لرزه‌های متوسط (بزرگای ۵.۵ تا ۶.۵) را حدود ۲۳۰ سال نشان می‌دهد؛ با توجه به رویداد آخرین زمین‌لرزه متوسط در سال ۱۷۱۷ میلادی (حدود ۳۰۵ سال پیش)، می‌توان انتظار وقوع زمین‌لرزه‌ای متوسط را در تبریز داشت البته این بحث جنبه‌ی آماری دارد و شاید در عمل با این تخمین‌ها فاصله زیادی داشته باشیم چراکه اثر زلزله‌های نزدیک و یا پیرامون محل که تأثیر قابل توجهی در تخلیه‌ی انرژی و تنش های آن منطقه دارند در این مطالعات آماری اعمال نشده است مانند زلزله‌های اخیر ورزقان که چند سال پیش رخ داد و بی‌شک تأثیر قابل ملاحظه‌ای در کاهش تنش‌های تکتونیکی منطقه و حتی گسل تبریز داشته است.

این استاد دانشگاه همچنین اضافه می‌کند: اگر بخواهیم خوش‌بین باشیم شاید همان زلزله‌ای که طبق مطالعات آماری انتظار داریم بر روی گسل تبریز روی دهد با مهاجرت چند کیلومتری انرژی مذکور در زلزله‌ی ورزقان تخلیه شده است.

گسل تبریز فعال شده است؟

او در رابطه با اینکه گسل تبریز فعال شده است یا نه، خاطرنشان می‌کند: مرکز روسطحی زلزله ۴.۴ ریشتری دیروز و ۴.۳ ریشتری امروز، چهارم بهمن ماه که مرکز سطحی آن در حوالی باسمنج گزارش شده است شاید به گسل‌های فرعی و پنهان گسل شمالی تبریز ربط داشته باشد اما صرفا با این موارد نمی‌توان در مورد فعال شدن گسل شمالی تبریز نظر قطعی داد چراکه وقوع این زلزله ها برای شهر تبریز همانطور که در سالهای قبل نیز رخ داده بود، کاملا طبیعی است.

او یادآور می‌شود: اینکه زلزله‌ای با بزرگای مشابه در آینده‌ای نه چندان دور تکرار خواهد شد یانه؟ باید بگوییم وقوع زلزله‌های مشابه در آینده طبیعی است اما اینکه کی، کجا و دقیقا با چه بزرگایی اتفاق خواهد افتاد با داده‌های موجود کنونی قابل ذکر نیست.

برزگری در رابطه با شایعه‌ی فعال شدن گسل تبریز و وقوع زلزله‌ی شدید در آینده‌ای نه چندان دور بیان می‌کند: این اخبار هیچگونه پایه‌ی علمی ندارند و به جز ایجاد هراس و استرس در مردم، هیچ کمکی نمی‌کنند بنابراین مردم اخبار مربوط به زلزله را از ارگان‌های تخصصی و اخبار رسمی پیگیری کنند.

راهکارهای کاهش خسارت زلزله

او در خصوص راهکارهای کاهش خسارت زلزله خاطرنشان می‌کند: توصیه‌های لازم برای کاهش خسارات زلزله را می‌توان در اقدامات و برنامه‌ریزی‌هایی که باید برای بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت انجام شود طبقه بندی کرد؛ در بلند مدت، لازم است توسعه‌ی شهرها و مناطق مسکونی صرفا با انجام مطالعات ژئوتکنیکی و مهندسی زلزله انجام شود و نظارت صحیح بر رعایت آیین‌نامه‌های ساختمانی وجود داشته باشد. بدیهی است ساخت و ساز اصولی به دست افراد متخصص و نه سودجو تنها راه حل شهرسازی مدرن و ایمن است. 

او اظهار می‌کند: تأمین و تخصیص اعتبار درخور به کمیته‌های ذی‌ربط برای تهیه و بروز رسانی تجهیزات امداد رسانی و آموزش افراد، سامان‌دهی ساختمان‌های مسکونی مناطق حاشیه‌نشین و ایجاد امکان دسترسی ماشین‌آلات و تجهیزات امدادی در شرایط وقوع زلزله چرا که ممکن است زلزله‌های شدید با آتش‌سوزی همراه باشد، مقاوم سازی ساختمان‌های غیر ایمن و مناطق فرسوده شهری و پیش‌بینی مکانهای ایمن برای ساماندهی افراد در شرایط حاد نیز از اقدامات لازم در میان مدت است و همچنین در کوتاه مدت نیز آموزش افراد و برگزاری مانورهای آموزشی در مدارس باید انجام شوند.

این متخصص زمین شناسی مهندسی با بیان اینکه در هنگام وقوع زلزله اولین کاری که باید انجام داد حفظ آرامش و خونسردی و پناه گرفتن در مکان‌های ایمن داخل خانه است، می‌گوید: بهترین محل پناه گرفتن در کنار دیوارهای برشی است که لازم است افراد قبل از وقوع زلزله این محل‌ها را شناسایی و برای تمامی اعضای خانواده اطلاع دهند.

او ادامه می‌دهد: در بیشتر ساختمان‌ها، اولین محلی که شروع به تخریب می‌کند راه پله است؛ زمانی که افراد متوجه وقوع زمین‌لرزه می‌شوند لحظه‌ای است که موج P رسیده و به دنبال آن موج برشی و موج‌های سطحی که مخرب هستند از راه می‌رسند، لذا اگر فردی به محض احساس زلزله شروع به فرار از خانه بکند با فرض اینکه در طبقات بالا باشد زمانی که موج‌های مخرب می‌رسند در ناایمن‌ترین محل ساختمان یعنی راه پله خواهد بود که احتمال آسیب دیدگی آن بیشتری است.

زلزله تبریز هیچ مصدومی نداشت

مدیرکل مدیریت بحران استاندار آذربایجان شرقی نیر در رابطه با خسارات زلزله دیروز و امروز تبریز به ایسنا می‌گوید: زلزله‌ی اخیر تبریز هیچ خسارت جانی نداشت و به غیر از تعدادی ترک خوردگی دیوار در منازل شهری و روستایی به‌ویژه در باسمنج و روستاهای تحت تاثیر خوشبختانه هیچ خسارتی وارد نشده است.

محمدباقر هنربر در خصوص فعال شدن گسل تبریز نیز خاطرنشان می‌کند: زلزله قابل پیش بینی نیست اما در رابطه با فعال شدن گسل تبریز طی جلسه‌ای که خواهیم داشت خبر قطعی را اطلاع رسانی خواهیم کرد.

او توصیه می‌کند: مردم کماکان آرامش و خونسردی خود را حفظ کرده و توصیه‌های ایمنی را رعایت کنند و در مقابل اجزای سازه‌ای که قابل جابجایی بوده و احتمال اینکه در زلزله سبب ایجاد صدمه جانی شوند، اتراق نکنند.

گفتنی است؛ روز یکشنبه، سوم بهمن ماه، زمین لرزه‌ای به بزرگی ۴.۴ ریشتر تبریز را لرزاند که این زمین لرزه در آذربایجان شرقی حوالی تبریز در ساعت ۰۸:۰۰:۵۱ صبح به وقوع پیوست و عمق این زمین‌لرزه ۱۵ کیلومتر و نزدیک‌ترین شهرهای آن نیز ۸ کیلومتری تبریز، ۱۱ کیلومتری باسمنج و ۱۷ کیلومتری سردرود بود.

دقایقی بعد نیز در ساعت ۰۸:۰۳:۳۱ زمین لرزه‌ای به بزرگی ۳.۵ ریشتر باسمنج را لرزاند که عمق  این زمین‌لرزه نیز ۶ کیلومتر گزارش شده بود.

همچنین زمین لرزه ۴.۳ ریشتری نیز در  ساعت ۰۶:۱۸:۰۳روز دوشنبه تبریز و باسمنج را لرزاند و عمق این زمین‌لرزه در ۱۴ کیلومتری زمین بوده است.