دلایل زلزله‌های متعدد در هرمزگان چیست؟

به گزارش منیبان؛ زمین‌لرزه‌های بامداد شنبه 11 تیر در سرخوش هرمزگان که شامل سه زلزله با بزرگای بیش از 6 بود و زمین‌لرزه بامداد 4 تیر 1401 با بزرگای 5.7 در ساحل بندر چارک در خلیج‌فارس و در نزدیکی جزیره کیش، زلزله 5.7 حوالی ساعت 39: 01 بامداد 1/4/1401 در نزدیکی بندر مقام و زلزله بامداد 25 خرداد با بزرگای 5.3 رخدادهای متوسط و شدید اخیر این منطقه بوده‌اند.

بسیار پرسش می‌شود که چرا این منطقه این تعداد زمین‌لرزه‌های متعدد و فراوان از 25 خرداد به بعد تا زلزله بامداد 4 تیر ماه یک نفر در کیش کشته برجای گذاشت. منطقه جنوب زاگرس در پهنه فارس و هرمزگان با گنبدهای نمکی -دیاپیرها- شناخته می‌شود. بررسی‌های نفتی نشان می‌دهد که در زیر جزیره‌های فارو و کیش لنزهای نمک هرمز در ژرفای بین 5 تا 6 کیلومتر دیده می‌شود. ضمنا در همین محل‌ها گسل‌هایی با راستای شمال‌شرق- جنوب‌غرب وجود دارد که یکی از آنها که به شرق جزیره کیش می‌رسد و انتهای شمالی آن در مجاورت بندر چارک قرار دارد. دو زلزله با بزرگای 5.3 در 25 خرداد 1401 و 5.7 در 1/4/1401 ساز و کار فشاری داشته‌اند و راستایی شرقی-غربی دارند که غالبا با ساز و کار و جهت گسل خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس همخوانی نشان می‌دهند. زلزله‌های 11 تیر هم فشاری بودند.

منطقه مزبور گنبدهای نمکی-دیاپیرهای گوناگونی در سطح زمین دارد. مورفولوژی سطحی دیاپیرهای نمکی از دیاپیرهای مدفون، فعال برجسته، با فواره نمک و یخچال طبیعی، فرسوده، مرده و دهانه خالی، تا دیاپیرهای خطی که معمولا در امتداد گسل‌ها ظاهر می‌شوند، متفاوتند. نمک ابتدا با چین خوردگی دیاپیرها به لایه‌های پوسته رسوبی سطحی نفوذ کرده و سپس چین‌خوردگی موجب جداشدن هسته‌ نمکی در نوار چین‌خورده زاگرس شرقی شده و گنبدهای موجود را دوباره فعال کرده و امکان حرکت نمک در امتداد گسل‌ها را فراهم کرده است.

سازند سرچشمه نمک‌ها، سازند هرمز انفراکامبرین است. در رشته کوه‌های زاگرس لایه‌های رسوبی به ضخامت 14 کیلومتر از پی سنگ کریستالی سازند نمکی هرمز جدا شده است. اولین مرحله حرکت نمک هرمز در پیش از سیلورین -در حدود 450 میلیون سال قبل- همزمان با اولین انقراض بزرگ زمین‌شناختی رخ داد. پالس‌های بعدی حرکت نمک حین باز شدن نئو تتیس در دوران پرمو-تریاس- در حدود 250 میلیون سال قبل -همزمان با سومین انقراض بزرگ زمین‌شناختی و سپس حین روراندگی افیولیت‌ها روی حاشیه شمال شرقی ورقه عربی در کرتاسه پسین -حدود هفتاد میلیون سال پیش و همزمان با پنجمین انقراض بزرگ زمین شناختی اتفاق افتاد. در طول کوهزایی نئوژن زاگرس -از حدود 23 میلیون سال قبل تا حدود 2.5 میلیون سال قبل- زمینساخت نمک (هالوکینسیس) شدید بوده، به نحوی که برخی از شاخه‌های نمکی سطح را شکسته و به صورت گنبد (مانند گنبد نمکی چارک) ظاهر شده‌اند.

گسلش زمین‌لرزه‌ای در زلزله‌های اخیر در جنوب شرق زاگرس و ساحل خلیج‌فارس در زیرزمین در مر ز چین خوردگی زاگرس، در پهنه دیاپیرها و با برجستگی‌های زمینساختی سطحی و ساختارها مرتبط است.

با این حال، از آنجایی که گسلش در زیر پوشش رسوبی رخ می‌دهد و به ندرت به سطح زمین می‌رسد و زمینساخت نمکی نقش مهمی در گسترش گسیختگی در زیر زمین دارند، گسلش عمدتا مدفون در زیرزمین است و به سطح نمی‌رسد. این امر تعیین هندسه دقیق گسل و رابطه بین جابه‌جایی لرزه‌ای در ژرفا و و ساختار زمینساختی در ناحیه رسوبی را بسیار مشکل می‌کند. مرز همگرا زاگرس یک منطقه برخورد قاره‌ای جوان بین ورقه‌های عربستان و اوراسیا در غرب آسیا است. این همگرایی باعث ایجاد یک رشته کوه عظیم در N130 درجه شرقی با عرض متفاوت از 200 کیلومتر در شمال و جنوب زاگرس تا کمتر از 100 کیلومتر در زاگرس مرکزی شده است. زون خط درز در لبه شمال شرقی نوار کوهستانی در امتداد گسل اصلی خمیدگی جبهه کوهستان و گسل اصلی جوان زاگرس به ترتیب در زاگرس جنوبی و شمالی قرار دارد. این گسل‌های اصلی تقریبا 10 میلی‌متر در سال همگرایی مورب دارند.

خوشه‌های طولانی‌مدت و مکرر زلزله‌هایی در رویدادهای لرزه‌ای که گاهی با صداهای زیرزمینی هم همراه هستند در هرمزگان مشاهده می‌شود. این زلزله‌ها می‌توانند به عنوان شاخص‌های فعالیت سیال و گذراهای لرزه‌ای در ژرفا در مرز برخورد زمینساختی جوان و فعال با زلزله‌های مکرر درنظر گرفته شوند.

خوشه‌های زلزله ناشی از توسعه تدریجی جابه‌جایی در پهنه‌های گسله فعال در یک پهنه با زمینساخت نمکی است و الگوهای لرزه خیزی با دنباله‌ها -پسلرزه‌های- متفاوت در پهنه گسل‌های مختلف ایجاد می‌کند. می‌توان تصور کرد که پهنه‌ها مدت‌ها نسبتا آرام و در مواقعی پرلرزه -به صورت مجموعه‌ای رخدادهای پشت سر هم باشند. چنین ویژگی برای منطقه هرمزگان و تنگه هرمز ایران کاملا طبیعی است. این خوشه زمین‌لرزه‌ها ممکن است تا ماه‌ها بعد ادامه یابد.

مهدی زارع- زلزله شناس

* منتشر شده در روزنامه اعتماد/ پنجشنبه ۱۶ تیر ۱۴۰۱