فضائل و اعمال دهه پایانی ماه رمضان+اسناد دقیق
دهه آخر ماه مبارک رمضان از ارزش فراوانی برخوردار است و برای هریک از شب های این دهه اعمال و مناسک عبادی بیان شده است.
به گزارش منیبان؛ پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی با استناد به مکتوبات این مرجع تقلید به بیان اعمال دهه آخر ماه مبارک رمضان پرداخته و نوشت: از شب بیست و یکم، دهه آخر ماه رمضان شروع مى شود که بسیار پرارزش و مغتنم است. در هر شب از شب هاى این دهه، غسل و دیگر اعمال و مناسک عبادی مستحب است و روایت شده است که رسول خدا صلى الله علیه و آله در هر شب از شب هاى دهه آخر ماه رمضان غسل مى کرد، برخلاف آنچه بعضى از ناآگاهان مى پندارند که با گذشت شب هاى قدر برنامه ماه مبارک رمضان تمام شده است.[۱]
شب‌های دهگانه از منظر قرآن
و اما«لیال عشر[۲]» (شبهاى دهگانه) مشهور ، که در طول سال قمرى به سه دهه اطلاق شده است.[۳]
- دهه اوّل ماه ذى الحجّه ؛ همان شبهاى دهگانه ذى الحجه است که شاهد بزرگترین و تکان دهنده ترین اجتماعات عبادى سیاسى مسلمین جهان است.[۴]
- بعضى نیز آن را به ده شب آخر ماه مبارک رمضان که شبهاى قدر در آن است تفسیر کرده اند.[۵] لذا برخلاف تصوّر برخى از مردم که به روزهاى آخر ماه رمضان مخصوصاً پس از بیست و سوم اهمیّتى نمى دهند، اهمیّت فراوانى دارد. تا آنجا که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله دستور مى دادند در این ده شب بستر و رختخواب ایشان را جمع نموده و معتکف مى شدند.[۶]،[۷]
- دهۀ اول محرم.[۸]
به هر حال سوگند به این شبهاى دهگانه به هر تفسیرى که باشد دلیل بر اهمیت فوق العاده آنها است چرا که همیشه سوگند به امور مهمه یاد مى کنند[۹] البته جمع میان این تفسیرهاى سه گانه کاملاً ممکن است.[۱۰]
اعتکاف دهه آخر ماه رمضان احیا شود
به برکت انقلاب اعتکاف احیا و دامنه آن در حال گسترش است، چراکه اکنون در بیرون مرزهای نظام اسلامی نیز به این سنت دینی توجه ویژه می‌شود اما این حرکت نباید توقف داشته باشد و در این راستا اعتکاف دهه آخر ماه رمضان احیا شود،[۱۱] زیرا سنت برگزاری اعتکاف در مساجد جامع در دهه آخر ماه مبارک رمضان مستحب است و فضیلت فراوان دارد و در روایتى از رسول خدا صلى الله علیه و آله، اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.[۱۲]،[۱۳]
اینچنین است که رسول خدا صلى الله علیه و آله در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف مى شد،[۱۴] بسترش را جمع مى کرد و آماده و مهیّا و بانشاط به شب زنده دارى و عبادت مى پرداخت (بسیارى از مسلمانان نیز در این امر به آن حضرت اقتدا مى کردند).[۱۵]،[۱۶]
اعمال دهۀ آخر ماه مبارک رمضان
دعاهاى مخصوص روزهاى ماه رمضان
از «ابن عبّاس» روایت شده است که رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله براى روزه هر روز از ماه مبارک رمضان فضیلت بسیارى را بیان فرمودند و همچنین براى هر روز دعاى مخصوصى با فضیلت و پاداش فراوان ذکر کردند.[۱۷]،[۱۸]
اعمال شب های دهه آخر ماه رمضان
نمازهای شب هاى دهۀ آخر ماه مبارک رمضان
مرحوم «علّامه مجلسى» در فصل آخر از اعمال ماه رمضان در کتاب «زادالمعاد»، نماز شب هاى دهۀ آخر ماه ماه رمضان را چنین بیان مى کند: (و با توجّه به این که بهترین اعمال، در ماه مبارک، نماز و قرآن است و این نمازها در بردارنده بسیارى از سوره هاى قرآن است، هرکس هر چند شب را بخواند غنیمت است).[۱۹]
زیارت امام حسین (ع)در شب هاى دهۀ آخر ماه مبارک رمضان
در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام در ماه مبارک رمضان به نحو عام و در شب اوّل و نیمه ماه و آخر آن و شب هاى قدر به خصوص، روایات بسیارى نقل شده است.[۲۰]،[۲۱]
دعاى شب هاى دهه آخر ماه مبارک رمضان
دعاهاى این شب ها بر دو قسم است؛ نخست دعاهایى که مشترک میان همه شب هاى این دهه است که در هر شب از دهه آخر ماه رمضان خوانده مى شود و دیگر، دعاهایى که مخصوص هر شب از دهه آخر است.[۲۲]
دعاهاى مشترک شب هاى آخر ماه رمضان
مرحوم «شیخ کلینى» در کتاب شریف «کافى» از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: در دهه آخر ماه رمضان، هر شب این دعا را مى خوانى:«اعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِکَ الْکَریمِ، أنْ یَنْقَضِىَ عَنّى شَهْرُ رَمَضانَ…؛[۲۳]پناه مى برم به جلال ذات بزرگوارت از این که ماه رمضان از من بگذرد…».[۲۴]
هم چنین از مرحوم «کفعمى» در حاشیه «بلدالامین» از امام صادق علیه السلام نقل شده است که آن حضرت در هر شب از دهه آخر ماه رمضان، بعد از نمازهاى فریضه و نافله، این دعا را مى خواند:«اللَّهُمَّ ادِّ عَنَّا حَقَّ ما مَضى مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ، وَ اغْفِرْلَنا تَقْصیرَنا فیهِ…؛[۲۵]خدایا اداء کن از ما حق ایام گذشته ماه رمضان را و بیامرز تقصیر ما را در این ماه …».[۲۶]
«سیّد بن طاووس» در «اقبال»، از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت در هر شب از دهه آخر ماه رمضان این دعا را مى خواند:«اللَّهُمَّ انَّکَ قُلْتَ فى کِتابِکَ الْمُنْزَلِ، شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى انْزِلَ فیهِ الْقُرْانُ…؛[۲۷]خدایا تو فرمودى در قرآنت که از آسمان نازل گشته «ماه رمضانى که قرآن در آن نازل گشته …».[۲۸]
دعاهاى مخصوص هر شب از دهه آخر ماه رمضان
دعاى مخصوص شب بیست و یکم.[۲۹]
دعاى شب بیست و دوم:«یا سالِخَ النَّهارِ مِنَ اللَّیْلِ…[۳۰]؛ اى که روز (روشن) را از شب (تار) برکنى…»[۳۱]
دعاى شب بیست و سوم .[۳۲]
دعاى شب بیست و چهارم:«یا فالِقَ الْإِصْباحِ، وَجاعِلَ اللَّیْلِ سَکَناً…[۳۳]؛اى شکافنده سپیده صبح و اى قرار دهنده شب را وسیله آرامش…».[۳۴]
دعاى شب بیست و پنجم:«یا جاعِلَ اللَّیْلِ لِباساً، وَالنَّهارِ مَعاشاً…[۳۵]؛اى که شب را پوشش قراردادى و روز را وسیله درآوردن روزى …».[۳۶]
دعاى شب بیست و ششم:«یا جاعِلَ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ ایَتَیْنِ…[۳۷]؛اى قرار دهنده شب و روز را دو نشانه (بر قدرتت)…».[۳۸]
دعاى شب بیست و هفتم:«یا مآدَّ الظِّلِّ وَلَوْ شِئْتَ لَجَعَلْتَهُ ساکِناً…[۳۹]؛اى امتداد دهنده سایه که اگر مى خواستى آن را در یکجا ساکن مى کردى…».[۴۰]
دعاى شب بیست و هشتم:«یا خازِنَ اللَّیْلِ فِى الْهَوآءِ، وَخازِنَ النُّورِ فِى السَّمآءِ…[۴۱]؛اى جا دهنده تاریکى شب را در هوا و جا دهنده روشنى (روز) را در آسمان …» .[۴۲]
دعاى شب بیست و نهم:«یا مُکَوِّرَ اللَّیْلِ عَلَى النَّهارِ، وَمُکَوِّرَ النَّهارِ عَلَى اللَّیْلِ…[۴۳]؛اى خدایى که شب را به روز پیچانى و روز را بر شب بپیچانى…». [۴۴]
دعاى شب سى ام:«الْحَمْدُللَّهِ لا شَریکَ لَهُ…[۴۵]؛ستایش مخصوص خدایى است که شریک ندارد…»[۴۶]
فضیلت و اعمال شب بیست و هفتم ماه رمضان
شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان، شب مبارکى است و بزرگان اعمال زیر را براى آن ذکر کرده اند:
«غسل» ،که در روایتى از امام صادق علیه السلام به آن تصریح شده است.[۴۷]
سى رکعت نماز . [۴۸]
از زید بن على علیه السلام نقل شده است که از پدرم على بن الحسین علیهما السلام شنیدم که در شب بیست و هفتم ماه رمضان از اوّل شب تا آخر، این دعا را مى خواند:«اللهُمَّ ارْزُقْنِى التَّجافِىَ عَنْ دارِ الْغُرُورِ، وَالْإِنابَهَ الى دارِ الْخُلُودِ، وَالْإِسْتِعْدادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ؛[۴۹]خدایا روزیم کن دورى گزیدن از خانه فریب (ناپایدار) و بازگشت بسوى خانه جاویدان و آماده شدن براى مرگ پیش از رسیدن آن.»[۵۰]
دعاى دیگرى براى این شب، از رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله نقل شده است که مجموعه اى از آیات قرآن است:«رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا، وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا، وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأبْرارِ…[۵۱]؛پروردگارا، ما ایمان آوردیم، گناهان ما را ببخش و بدى هاى ما را بپوشان و ما را با نیکان بمیران…»[۵۲]
فضیلت و اعمال شب آخر ماه رمضان
شب آخر ماه رمضان، شب مبارکى است که چند عمل در آن وارد شده است:
۱- غسل کردن.[۵۳] ۲- زیارت امام حسین علیه السلام.[۵۴] ۳- خواندن سوره هاى «انعام»، «کهف» و «یس».[۵۵] ۴- صد مرتبه بگوید:«أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ».[۵۶] ۵- خواندن این دعا که «شیخ کلینى» رحمه الله از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:«اللَّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ..[۵۷].؛خدایا این ماه رمضانى است که در آن قرآن را نازل فرمودى…»[۵۸] ۶- خواندن دعاى «یا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ».[۵۹]
دعای وداع با ماه مبارک رمضان
- با ماه رمضان وداع کند و دعاهاى وداع را که علماى بزرگ در کتب خویش نقل کرده اند بخواند و از بهترین آن دعاها، دعاى چهل و پنجم «صحیفه کامله سجّادیّه» است.[۶۰]
«سیّد بن طاووس» از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که هر کس در شب آخر ماه رمضان، با آن ماه وداع کند و این دعا را بخواند، خداوند او را پیش از طلوع صبح بیامرزد و توفیق توبه و انابه را به او مرحمت فرماید:«اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِیامى لِشَهْرِ رَمَضانَ…[۶۱]؛خدایا قرارش مده آخرین دیدار از روزه ام در ماه رمضان …»[۶۲]
در روایت دیگرى از جابر بن عبداللَّه انصارى نقل شده است که در جمعه آخر ماه رمضان به محضر رسول خدا صلى الله علیه و آله شرفیاب شدم؛ رسول خدا صلى الله علیه و آله به من فرمود: این روز، جمعه آخر ماه رمضان است، با آن وداع کن و بگو:«اللهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِیامِنا ُ…[۶۳]؛خدایا قرارش مده آخرین دیدار ما از روزه مان در ماه رمضان …»[۶۴]
رسول خدا صلى الله علیه و آله در ادامه فرمود: هر کس در این روز این دعا را بخواند، به یکى از دو خصلت نیکو دست یابد، یا آن که ماه رمضان آینده را درک مى کند و یا به آمرزش و رحمت بى انتهاى خداوند مى رسد.[۶۵]،[۶۶]
۸- خواندن ده رکعت نماز (هر دو رکعت به یک سلام).
از رسول خدا صلى الله علیه و آله روایت شده است که هر کس در شب آخر ماه رمضان، ده رکعت نماز بگزارد و در هر رکعت یک مرتبه سوره «حمد» و ده مرتبه سوره «قل هو اللَّه احد» را بخواند و در رکوع و سجود ده مرتبه بگوید:سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَرُ، و بعد از هر دو رکعت، تشهّد بخواند و سلام دهد و هنگامى که تمامى ده رکعت به پایان رسید، هزار مرتبه بگوید:أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ و بعد از استغفار سر به سجده بگذارد و بگوید:«یا حَىُّ یا قَیُّومُ، یا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ، یا رَحْمنَ الدُّنْیا وَ الْاخِرَه…[۶۷]؛اى زنده اى پاینده اى صاحب جلالت و بزرگوارى اى بخشاینده دنیا و آخرت…» [۶۸]
آن حضرت در ادامه فرمود: «هر کس چنین کند، سوگند به حقّ آن کس که مرا به نبوّت مبعوث کرد که جبرئیل مرا خبر داد از اسرافیل و اسرافیل از پروردگار خود، که هنوز این شخص سر از سجده برنداشته است که خداوند او را بیامرزد و ماه رمضان را از او قبول فرماید، و از گناهانش بگذرد».[۶۹]،[۷۰]
دعاى ختم قرآن در روز آخر ماه رمضان
با توجّه به این که در روز آخر ماه رمضان، غالباً مردم قرآن را ختم مى کنند، مناسب است که بعد از ختم قرآن دعاى چهل و دوم «صحیفه سجّادیه» را بخوانند.[۷۱]
همچنین مى توانند این دعاى مختصر را که از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده است بخوانند:«اللهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرى…؛[۷۲]خدایا سینه ام را بوسیله قرآن بگشا…»[۷۳]
سخن آخر
خدایا تو خود مى دانى اعمال ما در برابر دستگاه تو از ران ملخى کمتر است ولى به کرمت بنگر به اعمال ما![۷۴]
بارى پرهیزگاران چگونه به اعمال خود امیدوار شوند و به آنها مغرور و غرّه شوند که مى دانند تا مشمول رحمت و فضل الهى نشوند، ره به جائى نمى برند، آنها که هیچ، پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله) هم به لطف الهى دل بسته است.[۷۵]
پی نوشت:
[۱] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۷۹۱٫
[۲] سورۀ فجر؛ آیۀ۲٫
[۳] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص۱۶۸٫
[۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۲۶ ؛ ص۴۴۳٫
[۵] همان.
[۶] وسائل الشیعه، ج ۴، کتاب الاعتکاف، باب ۱، ح ۱٫
[۷] سوگندهاى پر بار قرآن، ص: ۱۶۹٫
[۸] همان.
[۹] گرچه« لیال عشر» در اینجا به صورت«نکره» ذکر شده، ولى با توجه به اینکه نکره در اینجا براى بیان عظمت است معنى عهدى پیدا مى کند و اشاره به آن شبهاى مخصوص است که در بالا ذکر شد.
[۱۰] تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص: ۴۴۳٫
[۱۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛۲۲/۱/۱۳۹۵٫
[۱۲]بحارالانوار؛ ج ۹۴؛ ج ۱۲۹، ح ۷٫
[۱۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۷۹۰٫
[۱۴] اقبال، صفحه ۱۹۵٫
[۱۵] بحارالانوار، جلد ۹۴، صفحه ۱۳۰، حدیث ۷٫
[۱۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۷۹۱٫
[۱۷] زادالمعاد؛ ص۲۱۴- ۲۲۰/ بلدالامین؛ ص۲۱۹؛ دعاها همراه با ذکر ثواب ها آمده است.
[۱۸] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۱۲
[۱۹] همان ؛ ص۸۱۰٫
[۲۰] کامل الزیارات، باب ۱۰۸، صفحه ۳۳۰، حدیث ۷٫
[۲۱] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۴۱۳٫
[۲۲] همان ؛ ص۷۹۶٫
[۲۳] کافى، جلد ۴، ص ۱۶۰، ح۱٫
[۲۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۷۹۶٫
[۲۵] مفاتیح الجنان، اعمال شب هاى دهه آخر ماه رمضان.
[۲۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۷۹۶٫
[۲۷] اقبال، ص ۱۹۹٫
[۲۸] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۷۹۷
[۲۹] مصباح المتهجّد؛ ج ۶۲۸ / کافى؛ ج ۴؛ ص ۱۶۰ (با اندکى تفاوت).
[۳۰] کافى؛ ج ۴؛ ص۱۶۱ / مصباح المتهجّد؛ ص ۶۲۹٫
[۳۱] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۷۹۸٫
[۳۲] اقبال؛ ص ۲۰۹ / بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص ۱۶۲٫
[۳۳] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۲/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۱٫
[۳۴] کلیات مفاتیح نوین، ص۷۹۹٫
[۳۵] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۲/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۱٫
[۳۶] کلیات مفاتیح نوین، ص ۸۰۰٫
[۳۷] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۲/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۱٫
[۳۸] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۸۰۱٫
[۳۹] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۳/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۲٫
[۴۰] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۸۰۲ .
[۴۱] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۲/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۳٫
[۴۲] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۸۰۳٫
[۴۳] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۲/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۳٫
[۴۴] کلیات مفاتیح نوین، ص۸۰۴٫
[۴۵] کافى؛ ج۴؛ص ۱۶۴/ مصباح المتهجّد؛ ص۶۳۴٫
[۴۶] کلیات مفاتیح نوین، ص۸۰۴٫
[۴۷] اقبال؛ ص ۲۲۶٫
[۴۸] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۷۱۳٫
[۴۹] اقبال؛ ص ۲۲۸ / بحارالانوار؛ج ۹۵؛ ص ۶۳٫
[۵۰] کلیات مفاتیح نوین، ص۸۰۶٫
[۵۱] بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص۶۳٫
[۵۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۷٫
[۵۳] اقبال؛ ص ۲۳۷٫
[۵۴] همان.
[۵۵] همان؛ ص ۲۴۲٫
[۵۶] همان.
[۵۷] کافى؛ ج ۴؛ ص ۱۶۴؛ ح ۵٫
[۵۸] کلیات مفاتیح نوین؛ص۸۰۸٫
[۵۹] فقیه؛ ج ۲؛ ص ۱۶۲٫
[۶۰] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۸٫
[۶۱] اقبال؛ ص ۲۵۶ / بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص ۱۸۱٫
[۶۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۸٫
[۶۳] اقبال؛ ص ۲۴۳/ بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص ۱۷۲٫
[۶۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۸٫
[۶۵] اقبال؛ ص ۲۴۳/ بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ ص ۱۷۲٫
[۶۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۹٫
[۶۷] اقبال؛ ص ۲۴۱ / بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ص ۷۳٫
[۶۸] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۸٫
[۶۹] اقبال؛ ص ۲۴۱ / بحارالانوار؛ ج ۹۵؛ص ۷۳٫
[۷۰] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۰۹٫
[۷۱] همان.
[۷۲] مصباح المتهجّد؛ ص ۳۲۳/ بحارالانوار؛ ج ۸۹؛ ص ۲۰۹٫
[۷۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۱۰٫
[۷۴] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین) ؛ ج ۲ ؛ ص۱۲۰٫
[۷۵] همان.
