دلایل و علل اصلی وقوع جنگ تحمیلی 8 ساله علیه ایران چه بود ؟

به گزارش منیبان ؛ 31شهریورماه سال 59 بود که حزب بعث عراق جنگی تمام عیار را با جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد و همزمان از چندین سو به مرزهای کشور ایران یورش برد. در این زمان انقلاب اسلامی، انقلابی نوپا با بدنه نظامی و اقتصادی نه چندان قوی بود اما با این وجود هشت سال جوانمردانه و با تمام قوا و اتکا به نیروی مردمی و با رهبری امام خمینی(ره) در برابر تجاوز دشمن ایستادگی کرد و حتی یک وجب از خاک خود را به کشور بیگانه نداد.

امروز پس از گذشت بیش از 30 سال از این جنگ تاریخی وقتی مروری بر گزارش‌ها، مستندها و فیلم‌های حوزه دفاع مقدس داشته باشیم قریب به اتفاق این مطالب درباره عملیات‌ها، شهدا، فرماندهان و سرداران این دفاع باشکوه است، بنابراین برآن شدیم تا آنچه که قبل از جنگ در روابط دو کشور عراق و ایران و اتفاقاتی که بر این امر تأثیرگذار بوده است را بررسی کنیم.

سردار مهدی ظفری -مدیرکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان همدان و یکی از فرماندهان دفاع مقدس- گفت: جنگ و دفاع مقدس را هر کسی با یک زبان و یک ‌نگاه متفاوت شرح می دهد، با زبان «تبلیغ» یا «شعار» یا «گفتمان» و بر اساس شرایطی که پیش می آید این جنگ را معرفی می کنند اما  همه‌کسانی که دغدغه بیان و معرفی دفاع مقدس را دارند به تعبیری دلداده دوران دفاع مقدس هستند.

وی افزود: مانند تفسیر قرآن که جنبه‌ها و ابعاد مختلفی دارد اما همه مکمل‌ هم هستند و به تمام این تفاسیر با وجود متفاوت بودن نیاز داریم؛ هرکسی جنبه‌های دفاع مقدس را با نگاهی خاص تفسیر می‌کند، گاهی از لحاظ تاکتیکی و گاهی نیز از لحاظ راهبردی اما هر دو تعریف برای معرفی این جنگ لازم و درست است.

ظفری اظهار کرد: یک محقق در تعریف و معرفی تاریخ برای رسیدن اهداف مورد نظر اصولا از دو بُعد تأویلی و تعلیلی بهره می‌برد که قریب به اتفاق روایات ما از جنگ تأویلی است؛ در این بُعد از ابتدا تا انتهای یک موضوع را بررسی می‌کنیم، مانند اینکه جنگ کی شروع شد؟ چند شهید داشتیم؟ اما در حوزه تفسیر تعلیلی به علل می‌پردازیم و با این ابزار فلسفه جنگ تحمیلی و ابعاد دفاع مقدس را می‌شناسیم. 

وی با بیان اینکه معمولا در هنگام شروع جنگ و تخاصم بین دو کشور علل و عوامل جنگ به سه عمل، ریشه جنگ، زمینه‌های جنگ و قدرت دو کشور بستگی دارد، عنوان کرد: ریشه جنگ به عوامل ماندگار و ثابت یعنی عوامل تاریخی و گذشته بازمی‌گردند اما زمینه‌ها متغیر هستند.

مدیرکل حفظ آثار دفاع مقدس استان همدان ریشه دفاع مقدس را در جنگ جهانی اول و دوم دانست و تصریح کرد: در زمان این دو جنگ بین متفقین و متحدین اختلافات و جنگ شکل می‌گیرد؛ نخستین حاصل جنگ جهانی دوم ایجاد ساختار یعنی تأسیس سازمان ملل بود، اگر این ساختار نبود هیچ وقت مشخص نمی‌شد که چه کشوری فاتح و چه کشوری مغلوب شده است، این ساختار باعث شد امروز کشور جمهوری اسلامی از قوانین موجود که در آن زمان ایجاد شد، تبعیت کند.

وی بیان کرد: دومین حاصل جنگ جهانی ‌دوم ایجاد جنگ سرد در بین دو بلوک شرق و غرب بود، در این جنگ رقابت فکری یعنی جنگ افکار و عقیده‌ها وجود داشت اما جنگ فیزیکی و نظامی ‌نمی‌بینید تا آنجا که بعد از جنگ جهانی دوم تاریخ نشان نمی دهد که به صورت مستقیم روسیه و آمریکا روبروی هم قرار نگرفتند.

ظفری خاطرنشان کرد: انقلاب ما در دوره جنگ سرد که قرار بود بعد از جنگ جهانی دوم هیچ اتفاقی رخ ندهد و هیچ نظامی قدرت انقلاب نداشت، صورت گرفت و شرایط به گونه‌ای بود که هیچ کس نمی توانست دست به چنین انقلابی در سطح جهان بزند.

وی ادامه داد: در ابتدای دفاع مقدس آمریکا و شوروی با ما به صورت مستقیم وارد جنگ نشدند چرا که نگران بودند حیات و منافعشان در ایران به خطر بیفتد و نگاه آمریکا به ایران به گونه‌ای بود که بتواند در کشور حاکمیت کند از طرفی نیز شوروی نمی‌خواست ایران و آمریکا برای کشورش سایه سر باشند.

مدیرکل حفظ آثار دفاع مقدس استان همدان اضافه کرد: این دو کشور با این نگاه که انقلاب ایران یک انقلاب هیجانی است و پس از مدتی شرایط روال عادی پیدا می‌کند، با محافظه کاری با کشور رفتار می‌کردند چرا که امام خمینی(ره) را نمی‌شناختند و دنبال سود خود از این قضیه بودند.

وی افزود: این دو قطب حاکم انحصاری دنیا بودند، تا قبل از جنگ جهانی دوم قدرت در دنیا جزیره‌ای بود اما پس از آن قدرت در اختیار این دو به صورت انحصاری شد، حقوقی از جمله حق وتو به آنها داده شد و می‌خواستند حاکم بلافصل دنیا باشند.

ظفری با بیان اینکه انقلاب ایران هیجانی نبود بلکه ریشه در تفکری جهانی داشت و نگاه ما به اصل و هدف ظهور معطوف بود، عنوان کرد: این نگاه سودگیری از انقلاب ادامه داشت تا زمانی که امام(ره) شعار «نه غربی نه شرقی، جمهوری اسلامی» را سر دادند، از همان زمان دشمنان متوجه واقعیت امر شدند و به تدریج نوع تخاصم این دو ابرقدرت تغییر کرد.

وی بیان کرد: از دیگر عوامل ریشه‌ای جنگ اختلافات مرزی و ژئوپلیتیکی با عراق بود به طوریکه این کشور تقریبا از شمال غرب تا جنوب با ایران هم مرز است و دولت عراق در این تقسیم بندی‌ها با ایران مشکل داشت که البته به علت زیادخواهی صدام بود.

ظفری یکی دیگر از زمینه های بروز جنگ را شخصیت و حاکمان منطقه دانست و یادآور شد: از عوامل زمینه ای شروع جنگ شخصیت صدام و خودخواهی، تکبر و غرور این فرد بود، شاید اگر هر کسی به جز صدام در رأس قرار داشت، این جنگ رخ نمی‌داد.

وی با بیان اینکه از دیگر زمینه های جنگ تفکر انقلاب و ترس صدام از صدور این تفکر به عراق بود، ادامه داد: صدام بسیار از افکار انقلابی و روشنگری امام(ره) واهمه داشت و می‌دانست که تفکر انقلاب توانایی این را دارد که به همه کشورهای منطقه صادر شود.

مدیرکل حفظ آثار دفاع مقدس استان همدان بیان کرد: یکی از اصولی که در جنگ حکمفرماست، اصل قرابت در جنگ است، بر اساس این اصل در زمان جنگ تحمیلی اگر یکی از مجامع بین المللی یا یکی از قدرت های جهانی یا یکی از کشورهای اروپایی که عضو شورای امنیت ملی هستند، با جنگ مخالفت می کردند این جنگ شروع نمی شد یا تا این حد به طول نمی انجامید.

وی با اشاره به اینکه در آغاز جنگ بیشتر کشورهای دنیا به جای رعایت این اصل صدام را در جهت حمله به کشور ما تشویق می کردند، ادامه داد: صدام بیماری روانی داشته که ریشه آن طمع بود اما این نیاز یعنی جنگ با ایران و کشورگشایی را خواسته عموم مردم تعمیم می‌دهد و در نهایت دست به چنین حرکت بزرگی می‌زند.

ظفری اضافه کرد: از طرفی نیز صدام واهمه و ترس کشورهای دیگر منطقه و حوزه خلیج فارس را نسبت به انقلاب تشخیص داده بود و همین ترس موجب هماهنگی و ائتلافی نانوشته در این کشورها شد و به جز دو یا سه کشور مانند سوریه باقی کشورها در این امر به گونه‌ای در حوزه اندیشه و تفکر با ما در جنگ بودند.

وی اظهار کرد: به طور مختصر عواملی چون جنگ جهانی اول و دوم، جنگ سرد، شخصیت‌های منطقه، تضاد افکار انقلاب با افکار حاکمان منطقه، اختلافات قومی و مذهبی و در نهایت اختلافات مرزی موجب بروز و ظهور جنگ هشت ساله تحمیلی شد.

ظفری با بیان اینکه فرماندهی درست و به جای امام راحل(ره) در جنگ یکی از عوامل اصلی پیروزی و قدرت ما بود، خاطرنشان کرد: یک روز پس از بمباران کشور امام(ره) در جهت تحقیر و بی ارزش شمردن حرکت عراق فرمودند «دزدی سنگی را پرتاپ و فرار کرد» و این سخن نشانگر این است که امام(ره) حتی ارزش نام دشمن را هم برای آنها نمی‌دانست و دزد خطابشان کرد.

مدیرکل حفظ آثار دفاع مقدس استان همدان همچنین نقش مردم را بسیار مهم و حیاتی خواند و عنوان کرد: اگر مردم در جهت دفاع از کشور حرکت نمی‌کردند و روحیه جهادی نداشتند، این مقاومت شکل نمی‌گرفت و سرانجام جنگ مشخص نبود.

وی یادآور شد: صدام می‌دانست که کشور ما به کشورهای دیگر وابسته نیست و مطمئن بود ما با نگاه کشورهای استکباری مشکل داریم اما از شناخت از ذخیره و اراده‌های الهی غافل بود و نگاه سطحی به عمق حقایق کشور داشت.

سرهنگ پاسدار سیدعلی مساواتی -مدیر امور تحقیقات و پژوهش اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان همدان- نیز با بیان اینکه برای شناخت عوامل شروع جنگ تحمیلی باید پیشنیه تاریخی ما با کشور عراق بررسی شود، گفت: در زمان صفویه کشور عراق عجم جزء ایران بوده که به واسطه قرارداد ذهاب بین ایران و عثمانی از ایران جدا می‌شود و پس از جنگ جهانی دوم به واسطه آشفتگی ابرقدرت ها و عدم رسیدگی به کشورهای متسعمره عراق از این آب گل آلوده شده استفاده کرده و استقلال پیدا می‌کند و به عبارتی کشور عراق حدود ۸۵ سال پس از تجزیه دولت عثمانی و بعد از جنگ‌ جهانی دوم تشکیل شده است.

وی با بیان اینکه از ابتدای تشکیل کشور عراق در اصل عرب‌های سنی به ویژه ساکنان منطقه شمالی عراق یعنی تکریت رؤسای جمهور بودند و حکومت حزب بعث را از ابتدا در دست گرفتند، اظهار کرد: در سال 43 پس از تبعید امام(ره)، زمانی که عراق این فرصت را داد تا ایشان در این کشور اقامت کنند آن هم به علت اختلافات دیرینه ایران و عراق، به نوعی می خواستند یک مخالف ایرانی را در خود جای دهند و تا سال 57 ادامه پیدا کرد.

مدیر امور تحقیقات و پژوهش اداره کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس استان همدان با بیان اینکه قبل از جنگ تحمیلی کشورهای ایران و عراق دو جنگ در سال ۴۸ و ۵۳ با هم داشتند و هر دو نیز به علت اختلافات مرزی و حدود آن بود که ظرف 48 ساعت به پایان رسیدند، ادامه داد: در پی این جنگ ها قطعنامه الجزایر تصویب و حدود مرزی این دو کشور مشخص و تعیین شد.

 وی با اشاره به اینکه اروندرود به عنوان مرز مشترک میان ایران و عراق تعیین شده بود، اضافه کرد: عراق ساحل زیادی با خلیج فارس ندارد و تنها ساحل آن همان اروندرود یا شط العرب است و از همان ابتدا به دنبال این بود که یک معبر در خلیج فارس و حق مطلق کشتیرانی را داشته باشد.

مساواتی خاطرنشان کرد: با وقوع انقلاب و تهییج شیعیان و استقبال مردم عراق از این اتفاق، حزب بعث عراق حضرت امام(ره) را از کشور اخراج کردند، آن هم در زمانی که هیچ کشوری پذیرای ایشان نبود، حکومت عراق به صورت رسمی با اخراج امام(ره) نشان داد که علیه ایران اسلامی است.

وی اضافه کرد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی غائله‌های مختلفی همچون غائله کردستان یعنی پان کوردیسم، گنبد کاووس، خوزستان و پان عربیسم، آذربایجان یعنی خلق مسلمان به وقوع پیوست که در رأس همه آنها یک روحانی بود چرا که می خواستند به نوعی از خود روحانیت علیه کشور استفاده کنند.

مساواتی یادآور شد: کل هزینه های این گروهک ‌ها از طریق عراق و اربابانش تأمین می شد و توسط یکی از سرسپرده‌هایشان مثل قاسملو که علیه نظام جمهوری اسلامی بود، تحویل داده می‌شد که اسناد این مسأله در باغ موزه دفاع مقدس همدان موجود است.

مدیر امور تحقیقات و پژوهش اداره کل حفظ آثار دفاع مقدس استان همدان با بیان اینکه فعالیت عراق به وسیله این غائله‌ها تا زمان سیزدهم فروردین ماه یعنی رفراندوم جمهوری اسلامی به صورت غیرمستقیم صورت می‌گرفت، گفت: از روز سیزدهم فروردین ماه عراق به صورت رسمی جنگ را به وسیله بمباران همه جانبه هوایی، زمینی و دریایی در مرزهای ایران آغاز کرد.

وی ادامه داد: حملات بمباران‌های عراق و گروهک‌های ضدانقلاب به پاسگاه‌های مرزی و مینگذاری در این مناطق باعث شهادت هزار و 500 شهید و جانبازی تعداد زیادی از ارتشیان، پاسداران و مرزبانان کشور شد. 

مساواتی اظهار کرد: این حملات روزبه روز افزایش می‌یافت اما از میانه تیرماه سال 59 این روند به تدریج سیری نزولی پیدا کرد و جالب است بدانید در این برهه نه ضدانقلاب و نه عراقی‌ها هیچ گونه حمله‌ای علیه کشور انجام نمی‌دادند و حملات به طور کامل قطع می‌شود.

وی بیان کرد: در این میانه در هجدهم تیرماه به ناگهان کودتای نقاب در پادگان شهید نوژه همدان توسط ارتشیان و پاسداران کشف و خنثی شد، طی این عملیات که توسط نیروهای وابسته به حکومت پهلوی طراحی شده بود بنا داشتند تا با دسترسی به هواپیماهای واقع در پایگاه برخی از نقاط حساس کشور مانند منزل امام خمینی(ره) را بمباران کنند.

مساواتی با اشاره به اینکه بلافاصله بعد از کودتای نقاب دوباره بمباران‌ها شدت یافت و جنگ سرد نیز دوباره به جنگ گرم تبدیل شد، اعلام کرد: در زمان بمباران بلاتکلیفی شدیدی بین ارتشی‌ها و مرزداران ما حاکم بود چرا که دستوری در جهت تقابل یا مقاومت نداشتند. زمینه اختلافات مرزی و همچنین مخالفت با تفکر انقلاب موجب ایجاد یک جنگ ایدئولوژیکی شد و حضرت امام(ره) دستور حضور و مقاومت را در مناطق مرزی و جنگی صادر کردند.

وی با بیان‌ اینکه ما معتقد هستیم در این هشت سال نجنگیدیم بلکه دفاعی مقدس داشتیم و برای نخستین بار در اسلام جهاد دفاعی در جنگ ایران و عراق رخ داد، خاطرنشان کرد: براساس احادیث، روایات و تبع انسانی هر انسانی که از خودش در مقابل دشمنان دفاع کند، یک حرکت مقدس و فطری انجام داده است همچنین از طرفی نیز نایب الزمان دستور جهاد را صادر کرده‌اند.

این رزمنده دفاع مقدس گفت: در نهایت عراق با این انگیزه‌های نظیر تصرف منطقه نفت خیز خوزستان، حق کشتیرانی کامل در اروند، ژاندارمی خلیج فارس که‌ پیش از انقلاب دست رژیم پهلوی بود، افزودن جزایر تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی به جنوب خلیج فارس، اختلافات مرزی و در آخر جلوگیری از سرایت انقلاب به عراق وارد جنگ با ایران شد.

وی اضافه کرد: از جمله اقدامات عراق علیه ایران به جز حملات مسلحانه اعدام و شهادت سران قبایل شیعه از جمله آیت الله حکیم و حمایت، کمک تسلیحاتی و نقدی به گروهک‌های ضدانقلاب به منظور ناامن سازی مرزهای ما بود.

مساواتی با بیان اینکه حزب بعث عراق کاملا ریشه در شوروی داشت و سیستم دفاعی، تهاجمی و تجهیزات زمینی، دریایی و هوایی از بلوک شرق تأمین می‌شد، تصریح کرد: بین عراق و آمریکا تا قبل از سال ۵۹ به هیچ عنوان ارتباطی نبود، حتی آمریکا در عراق کنسولگری نیز نداشت اما پس از سفر وزیر امور خارجه آمریکا به این کشور به صورت رسمی از حزب بعث حمایت کرد.

وی اظهار کرد: در نهایت در 31 شهریور با تهیج و تشویق آمریکا و شوروی جنگ به صورت رسمی علیه کشور ما از سوی عراق آغاز شد تا قبل از آغاز رسمی جنگ حزب بعث افزون بر 300 مورد  بمبماران هوایی داشتیم اما کشور ما حسن نیت خود را ثبت کردند که جنگی با عراق نداریم اما در مقابل عراق بمباران خود را افزایش دادند.