جدی‌ترین چالش بزرگ ایران در سال ۲۰۲۳| وقوع حمله نظامی به ایران؟

به گزارش منیبان، «خاورمیانه آبستن تحولات بزرگی خواهد بود. منطقه خاورمیانه در سال جدید میلادی رخداد هایی قریب الوقوع را تجربه خواهد کرد. اتفاقات بزرگی در خاورمیانه ۲۰۲۳ در شرف وقوع هستند. سناریو های مثبتی برای منطقه غرب آسیا قابل پیش بینی نیستند. بایدن در ۲۰۲۳ انتظار خبر های خوب از خاورمیانه نداشته باشد.»

این ها و چند نمونه مشابه دیگر گزاره هایی هستند که در چند وقت اخیر، به شکل جدی از سوی محافل رسانه ای در ارتباط با تحولات پیش رو در منطقه خاورمیانه مطرح می شوند. ناظران سیاسی، جدی تر از هر زمان دیگری از وقوع رخداد های بزرگ و سرنوشت ساز نسبت به آینده این منطقه در سال جدید میلادی خبر می دهند. بسیاری بر این باور هستند که تحولات جدید می تواند همچون زلزله ای بزرگ برای نظم و امنیت منطقه ای در خاورمیانه باشد. به تبع وقوع رخداد های بزرگ در این منطقه، مناسبات بین المللی نیز تحت تاثیر قرار خواهند گرفت.

وقوع هر گونه رخداد بزرگی در خاورمیانه ۲۰۲۳، به معنای چالشی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. هیچ تحول بزرگی در منطقه نمی تواند بدون ارتباط با جایگاه و امنیت ملی ایران باشد. در ادامه نوشتار حاضر به منظور تبیین هر چه بیشتر این موضوع، ۱۰ رخداد (تحول) احتمالی خاورمیانه ۲۰۲۳ ارائه می شوند که هر کدام می توانند چالش و آزمونی بزرگ برای استراتژیست های سیاست خارجی ایران باشند.

۱- وقوع جنگ بزرگ با محوریت ایران

به قدرت رسیدن مجدد نتانیاهو، در اغماء فرو رفتن برجام، تعلیق نسبی مذاکرات عادی سازی مناسبات ایران با عربستان و طرح پیش بینی های عجیب از احتمال وقوع جنگ بزرگ علیه ایران از سوی ناظران سیاسی غربی، از جمله مهم ترین زمینه های هستند که از درون آن ها سناریوی خطرناک وقوع جنگ بزرگ مطرح می شود. روایت دیگر از این موضوع، احتمال حمله نظامی به ایران در ۲۰۲۳ است. وقوع چنین سناریویی، شاید در سال های گذشته بسیار غیرمحتمل به نظر می رسید، اما در مقطع کنونی همین که موسساتی همچون گروه بین الملل بحران یا ریچارد هاس، رئیس شورای راهبردی وزارت خارجه آمریکا به طرح آن می پردازند، می بایست جدی قلمداد شود.

باید توجه داشت، بسیاری از تحولات بزرگ جهانی در نتیجه یک رخداد ناخواسته اتفاق افتاده اند. در همین چارچوب، اولین و شاید جدی ترین چالش بزرگ برای سیاست خارجی ایران در خاورمیانه ۲۰۲۳ مواجهه با سناریویی خطرناک تحت عنوان «امکان وقوع حمله نظامی به ایران» است. سناریویی که وقوع آن می تواند همچون زلزله ای ۱۰ ریشتری معادلات منطقه ای را دگرگون کند. سناریویی که حتی فکر کردن به آن نیز می تواند ترسناک باشد. چالشی که احتمال وقوع آن بسیار پایین، اما تامل در ابعاد آن برای استراتژیست های سیاست خارجی ایران بسیار دارای اهمیت خواهد بود.

۲- پرونده تنش زدایی ایران با عربستان

تنش زدایی ایران با عربستان، در چند سال گذشته یکی از پرونده های همیشگی ای بوده که در دستور کار دستگاه دیپلماسی کشور قرار داشته است. پس از سال ها تنش در مناسبات بعد از قطع مناسبات دیپلماتیک تهران و ریاض در سال ۲۰۱۵، در سال ۲۰۲۱ چهار دور مذاکرات پنهانی میان نمایندگان دو کشور در بغداد، پایتخت عراق صورت گرفت. چهارمین دور مذاکرات که از سوی مقام های سیاسی ایران و عربستان نیز مورد تایید قرار گرفت، در ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۱ (۳ مهر ۱۴۰۰) برگزار شد. آخرین دور مذاکرات نیز با قریب به ۶ ماه فاصله در ۲۱ آوریل ۲۰۲۲ (اول اردیبهشت ۱۴۰۱) در بغداد اتفاق افتاد.

با گذشت بیش از ۸ ماه همچنان برگزاری دور جدید (ششم) مذاکرات در حالت انتظار باقی مانده است. این وضعیت در شرایطی است که مقام های سیاسی دو کشور بار ها از آمادگی خود برای گفتگو و مذاکره تاکید کرده اند. اهمیت این پرونده برای دستگاه سیاست خارجی ایران این است که تنش زدایی با عربستان می تواند گشایشی بزرگ در حل مسائل ایران با کشور های حاشیه خلیج فارس داشته باشد. عربستان در مقام یک قدرت منطقه ای، پرستیژ ویژه ای در میان جهان عرب دارد. عادی سازی مناسبات ایران با این کشور می تواند دریچه هایی جدید را بر روی دستگاه دیپلماسی کشور بگشاید. مدیریت پرونده تنش زدایی به عربستان، بدون تردید، چالشی بزرگ است که نیازمند تدبیر ویژه کارگزان ایرانی در سال ۲۰۲۳ خواهد بود.

۳- انتخابات سرنوشت ساز ترکیه در ژوئن ۲۰۲۳ و اهمیت ماندن یا رفتن اردوغان

از سال ۲۰۰۲ تا کنون که حزب عدالت و توسعه در مسند قدرت ترکیه بوده، تهران مناسبات خود با آنکارا را با تمرکز بر در قدرت بودن یک حزب اسلام گرای معتدل تنظیم کرده است. فراز و نشیب هایی از همکاری و تنش طی دو دهه گذشته در روابط خارجی دو کشور وجود داشته، اما در یک ارزیابی کلان، می توان سطح مناسبات دو طرف را قابل قبول دانست. پس از سال ها حضور رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه در راس حکمرانی ترکیه، به نظر می رسد سال ۲۰۲۳ می تواند بستر تغییراتی کلان در این کشور باشد.

در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۳ (۲۸ خرداد ۱۴۰۲) انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری ترکیه برگزار خواهد شد. انتخاباتی که بر خلاف سابق پیش بینی می شود، این بار دیگر ستاره اقبال اردوغان افول کند. اپوزیسیون ترکیه، متشکل از کمال کلیچدار اغلو، رهبر حزب جمهوری خواه خلق (CHP)، مرال آکشنر، رهبر حزب خوب (İP)، تمل کرم الله اوغلو، رهبر حزب سعادت، گلتکین اویسال رهبر حزب دموکرات ترکیه (DP)، علی باباجان، رهبر حزب دموکراسی و پیشرفت (DEVA) و احمد داوود اغلو، رهبر حزب آینده (Gelecek Partisi) مصمم هستند با ایجاد ائتلافی بزرگ به قدرت اردوغان پس از دو دهه پایان دهند.

این که از صندوق های رای انتخابات ترکیه، ترکیب پارلمان آتی این کشور چگونه چیده می شود و رئیس جمهور آینده چه کسی باشد، برای تصمیم گیرندگان سیاست خارجی ایران از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. به قدرت رسیدن احزاب سکولار در پارلمان و پایان ریاست اردوغان بر حکومت، چالش و مساله بزرگی است که باید تصمیم گیرندگان سیاست خارجی ایران به شکل جدی به آن توجه داشته باشند. حتی باقی ماندن اردوغان و آک پارتی در قدرت نیز نیازمند تامل و برنامه ریزی برای تنظیم مناسبات سیاست خارجی تهران با آنکارا در ۲۰۲۳ و سال های بعد از آن است.

۴- پرونده تحولات آتی میدانی در داخل سوریه

در سال جدید میلادی تحولات آتی سوریه و معادلات میدانی احتمالی در این کشور، همچنان برای جمهوری اسلامی ایران اهمیتی ویژه دارد. همزمان با آغاز بحران در سوریه (۲۰۱۱)، دولت بشار اسد مورد حمایت بی دریغ تهران قرار گرفت؛ در ادامه نیز حمایت های بی‎ دریغ تهران از دمشق تداوم داشت. در تمامی سال های بعد از ۲۰۱۶ نیز که پیروزی های ارتش حکومت مرکزی بر نیرو های رقیب آغاز شد، همچنان تهران در مقام متحدی قابل اعتماد برای بشار اسد باقی ماند. طی سال های اخیر نیز در نتیجه نشست های آستانه و سوچی، ایران در کنار کشور های ترکیه و روسیه، نقشی مهم را در معادلات میدانی سوریه ایفا کرده است. حضور محسوس و صرف هزینه های بزرگ ایران در سوریه، موجب شده که تحولاتی آتی این کشور در سال جدید میلادی نیر از اهمیتی فوق العاده برخوردار باشد.

تعیین تکلیف مناطق باقی مانده از سرزمین های سوریه که هنوز تحت کنترل حکومت مرکزی قرار ندارد، مهم ترین چالش (مساله) داخلی سوریه در سال جدید خواهد بود. در یک سوی معادلات نیرو های غالبا بینادگرا و تحت حمایت ترکیه در غرب فرات قرار دارند که کانون اصلی تجمع شان در ادلب است. در سوی دیگر معادله سرزمین های تحت کنترل کرد های سوریه یا همان نیرو های دموکراتیک سوریه (SDF) در شرق فرات قرار دارند. تلاش حکومت مرکزی سوریه برای کنترل بر این مناطق، خواه از طریق جنگ یا مذاکره، چالشی جدیست که برای سیاست گذاران ایرانی از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. چرا که موضوع برای دمشق فراتر از یک جنگ ساده خواهد بود. چالش جدی تر تعیین ماهیت قانون اساسی و آینده نظام سیاسی سوریه است که برای ایران می تواند بسیار موضوعی حیاتی باشد.

۵- تنش زدایی اردوغان و اسد

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه که در سال های اخیر دشمن شماره یک بشار اسد بود، اخیرا دست دوستی و صلح را به سوی بشار اسد دراز کرده است. در ماه های اخیر، بر خلاف رویکرد تنش زای ۱۱ سال گذشته، مقام های نظامی و سیاسی ارشد ترکیه نسبت به آغاز فرآیند تنش زدایی با دولت بشار، چراغ سبز نشان داده اند. حتی ترک ها با صراحت از آمادگی برای خروج از سوریه و بازگشت مناطق غرب فرات به دمشق سخن می گویند.

در چنین فضایی به نظر می رسد، قبل از انتخابات ماه ژوئن، قطار تنش زدایی های دومینوار اردوغان به ایستگاه دمشق نیز خواهد رسید. این که بعد از این رخداد (تنش زدایی ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۳) چه تغییراتی در معادلات منطقه ای و میدانی سوریه اتفاق افتاد، دیگر مساله مهمی بوده که نیازمند بررسی و آینده پژوهی استراتژیست های ایرانی است.

۶- پیمان صلح ابراهیم با تمرکز بر عادی سازی مناسبات میان عربستان و اسرائیل

در دوسال گذشته، پیوستن عربستان به پیمان صلح ابراهیم یک از موضوعاتی بوده که به طور مکرر از سوی رسانه ها و ناظران سیاسی مورد توجه قرار گرفته است. پیمان ابراهیم (Abraham Accords) به امضای پیمان صلح کشور های امارات متحده عربی و بحرین در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۰ (۲۵ شهریور ۱۳۹۹) با حضور دونالد ترامپ اشاره دارد. بعد از امضای این توافق نامه کشور های مراکش و سودان نیز به آن ملحق شدند. در وضعیت جدید، به ویژه بعد از روی کارآمدن مجدد بنیامین نتانیاهو، جدی تر از هر زمان دیگری، بحث پیوستن عربستان سعودی به پیمان ابرهیم مطرح می شود.

در چند هفته گذشته برخی از رسانه های غربی، اسرائیلی و عربی نیز از فراهم شدن زمینه ها برای عادی سازی مناسبات اسرائیل و عربستان سعودی پرده برداشته اند. برآیند احتمالی پیوستن ریاض به این پیمان در سال ۲۰۲۳، دومینوی ورود دیگر کشور های عربی به فرآیند عادی سازی مناسبات با اسرائیل خواهد بود. بنابراین، دقت نظر و تعیین استراتژی برای تعامل با چنین رخدادی، دیگر چالش بزرگ برای سیاست خارجی ایران در سال جدید میلادی است.

۷- آینده تشکیل دولت در لبنان

لبنان، در کنار کشور هایی همانند عراق و سوریه، یکی از مهم ترین کانون های تمرکز سیاست خارجی ایران طی دهه های گذشته بوده است. این کشور طی سال های متمادی بحران در عرصه مدیریت سیاسی و حکمرانی تجربه کرده است. حضور بازیگران نزدیک به ایران همانند حزب الله و جنبش امل در صحنه معادلات سیاسی لبنان، موجب شده که همواره ایران یکی از بازیگران اصلی در صحنه معادلات این کشور باشد.

در سال های اخیر صحنه سیاسی لبنان پرتنش بود که پایان کار میشل عون از منصب ریاست جمهوری، در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۲ (۸ آبان ۱۴۰۱) بر دایره بحران تعمیق هر چه بشتر بحران افزود. خداحافظی عون که همراه با صدور فرمان استعفای دولت بود عملا صحنه سیاست و حکمرانی بیروت را با بحرانی بزرگ مواجه ساخت. در دو ماه گذشته موضوع جایگزین «عون» به چالشی بزرگ برای لبنانی تبدیل شده است. نجیب میقاتی، نخست وزیر موقت نیز تا کنون نتوانسته گام مثبتی را در مسیر برداشتن موانع بر دارد. با تعمیق بحران سیاسی در لبنان، مذاکرات پیرامون تشکیل دولت جدید به ۲۰۲۳ موکول شد. اکنون نقش آفرینی و راهبرد سیاست خارجی ایران در قبال تشکیل دولت جدید در بیروت دیگر چالش مهمی بوده که نیازمند پردازش و تعیین استراتژی است.

۸- فرآیند صلح در یمن

همزمان با آغاز تحولات انقلابی در منطقه خاورمیانه (بهار عربی) در سال ۲۰۱۱ کشور یمن به یکی از کانون های جدید سیاست خارجی ایران تبدیل شد. بعد از قدرت گیری شیعیان الحوثی از اواسط سال ۲۰۱۳ نقش آفرینی تهران در معادلات این کشور گشترش پیدا کرد. موفقیت های میدانی جنبش انصارالله، موقعیت ایران به عنوان یکی از بازیگردانان اصلی در تحولات یمن را بیش از بیش تقویت کرد.

در ادامه ناکام ماندن جبهه متحد عربی به رهبری عربستان سعودی در تحقق اهداق تهاجم نظامی خود، از اواسط سال ۲۰۱۸ تلاش های جهانی برای حل بحران از طریق مذاکره را به همراه داشت. با وجود در جریان بودن کج دار و مریز مذاکرات میان بازیگران درگیر در بحران، به نظر می رسد سال ۲۰۲۳ می تواند نقطه عطفی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات صلح باشد. مذاکراتی که در سال ۲۰۱۹ بر کشتی سازمان ملل در بندر حدیده در دریای سرخ کلید خورد و حالا می تواند به ساحل خشکی رهنمون شود.

در روز های اخیر نیز اخباری مبنی بر توافق عربستان و انصارالله درباره تمدید آتش بس منتشر شده است. حتی گزارش ها از موافقت محمد بن سلمان برای پرداخت حقوق کارمندان دولت حکایت دارند. این رخداد ها به وضوح نشان می دهند که تا چه اندازه تحقق صلح در میدان یمن، در سال جدید میلادی نزدیک و قابل تحقق به نظر می رسد. در چنین فضایی، مذاکرات صلح و آینده مناسبات عربستان با دولت صنعا، چالشی جدی برای تصمیم گیرندگان دستگاه دیپلماسی ایران است.

۹- وضعیت آتی تنش فلسطین با اسرائیل بعد از به قدرت رسیدن مجدد نتانیاهو

در سال جدید میلادی تشکیل یکی از رادیکال ترین کابینه های دولت در تاریخ اسرائیل، امکان تشدید تنش ها با فلسطین را به اوج رسانده است. بازگشت نتانیاهو به قدرت، همراه با حضور افرادی در راس تصمیم گیری بوده که هیچ گونه باوری به راه حل دو دولتی ندارند. آن ها بر استفاده از قوه قهریه و تداوم شهرک سازی ها در مناطق اشغالی، تاکید دارند. غالب تحلیل ها نیز بر این گزاره صحه می گذارند که احتمالا ۲۰۲۳ سالی پرتنش در مناسبات میان اسرائیل و فلسطینی ها خواهد بود. این که ایران چه راهبردی را می بایست در قبال رخداد های احتمالی در باب این مساله در پیش بگیرد، دیگر چالش مهمی است که حتما نیازمند تامل و ارائه راهبرد های چند سطحی دستگاه دیپلماسی ایران است.

۱۰- مناسبات ایران با دولت السودانی

پس از گذشت یک سال تمام توقف صحنه حکمرانی عراق بعد از برگزاری انتخابات پارلمانی ۱۰ اکتبر ۲۰۲۱ (۱۸ مهر ۱۴۰۰)، رسیدن کرسی نخست وزیر به جریان نزدیک به ایران، چشم اندازی مثبت را در آینده مناسبات تهران با بغداد ترسیم کرد. بر خلاف تصورات ابتدایی، مواضع محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق در چند وقت اخیر نشان داد که به قدرت رسیدن او نیز آن چنان که تصور می شد، هم راستای با منافع ایران نیست.

اخیرا استفاده چندباره السودانی، عبدالطیف رشید، رئیس جمهور عراق و مقتدی صدر، رهبر جریان صدر از نام جعلی خلبج فارس (خلیج ع. ر. ب. ی) سحطی از واکنش های منفی را در تهران به همراه داشته است. همزمان روی خوش السودانی به باقی ماندن نیرو های نظامی آمریکا در عراق، نشان داد که مناسبات ایران با عراق نیز یک چالش جدی برای مسئولان سیاست خارجی کشور در سال ۲۰۲۳ خواهد بود.

منبع: فرارو