برجام چگونه ایران را به شانگهای رساند؟

به گزارش منیبان، بالاخره با تائید شورای نگهبان و رفع ایرادات و ابهام‌ها، لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای در هشتم بهمن ۱۴۰۱ به مجلس شورای اسلامی ارسال شد. رئیس‌ مجلس ۱۲ بهمن این قانون را به رئیس‌جمهور و رئیس‌جمهور ۱۸ بهمن آن را برای اجرا به وزارت امور خارجه ابلاغ کرد. سید ابراهیم رئیسی در ۶ اسفند در اجرای اصل یکصد و بیست و سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «قانون یادداشت تعهدات جمهوری اسلامی ایران در راستای کسب جایگاه دولت عضو در سازمان همکاری شانگهای» که در جلسه علنی روز ۱۸ بهمن مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در ۲۳ بهمن به تأیید شورای نگهبان رسید را جهت اجرا به وزارت امور خارجه ابلاغ کرد.

این فرجام راهی بود که ایران را پس از ۱۷ سال به مقصد رساند؛ عضویت در سازمان همکاری‌ شانگهای Shanghai Cooperation Organization – (SCO) که سال ۱۹۹۶ با گردهمایی سران روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در شهر شانگهای چین تحت عنوان گروه شانگهای ۵ پا به عرصه ظهور گذاشت. سپس با پذیرش عضویت ازبکستان در سال ۲۰۰۱ تعداد اعضای آن به ۶ کشور رسید و نام آن نیز به سازمان همکاری شانگهای تغییر کرد. هند و پاکستان هم از سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم این سازمان درآمدند.

ایران در ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ (۲۰۰۴) تقاضای عضویت خود را ارائه کرد و سند پیوستن به آن همراه پاکستان و هند به عنوان ناظر در اجلاس سران سازمان در شهر آستانه قزاقستان در تاریخ ۱۴ و ۱۵ تیرماه ۱۳۸۴ (۲۰۰۵) امضاء شد. اما عضویت ایران در ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ در پایان بیست و یکمین نشست سران سازمان شانگهای که در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، با موافقت سران ۸ عضو اصلی سازمان ممکن شد و پس از آن فرآیند فنی تبدیل عضویت ایران به عنوان یکی از اعضای اصلی آغاز شد.

در ۲۱ اسفند ۱۴۰۰ پیش‌نویس یادداشت تعهدات ایران برای کسب وضعیت «عضو دائم سازمان همکاری شانگهای» در تاشکند امضا شد که نشان‌دهنده آمادگی طرف ایرانی برای رعایت اهداف و اصول منشور سازمان شانگهای پس از عضویت، معاهدات بین‌المللی و اسناد مصوب در سازمان است.

اما چرا ایران ۵ سال پس از هند و پاکستان به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد؟ علتش چنان که منتقدین می‌گویند به دلیل «نگاه غربگرایانه روحانی» و تمرکز او بر برجام بود که مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای شد یا این برجام بود که راه ایران را برای رسیدن به شانگهای هموار کرد؟

سؤال اول: آیا دولت روحانی تلاشی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نکرد یا نسبت به آن بی‌اعتنا بود؟

حضور رئیس‌جمهور و مقامات دولت‌های یازدهم و دوازدهم در همه جلسات سازمان همکاری شانگهای در سطوح مختلف نشان می‌دهد که برخلاف ادعای مطرح شده، تهران با جدیت روند عضویت در پیمان شانگهای را دنبال می‌کرد.

حتی اولین سفر خارجی دکتر حسن روحانی به عنوان رئیس‌جمهور ایران در ۲۱ شهریور ۱۳۹۲ به بیشکک پایتخت قرقیزستان برای شرکت در نشست سازمان همکاری شانگهای بود.

سؤال دوم: مانع عضویت ایران در سازمان شانگهای چه بود؟

برای پیوستن ایران به این سازمان دو شرط مهم وجود داشت: عدم تحریم بین‌المللی و اجماع اعضاء.

اولین درخواست الحاق ایران به سازمان شانگهای در سال ۲۰۰۶ بود و در سال ۲۰۰۸ یک درخواست برنامه‌ریزی‌شده و رسمی ارائه شد اما با عضویت ایران در آن مقطع موافقت نشد. تصمیم سال ۲۰۱۰ اعضا مبنی بر عدم تحریم بین‌المللی به عنوان یکی از شروط عضویت نیز راه را بر الحاق ایران که با قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت مواجه بود، بست.

مقامات روسیه صراحتا اعلام کردند که طبق اساسنامه این سازمان یک کشور تحت تحریم نمی‌تواند به عضویت درآید.

تنها در آستانه امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در وین بود که روسیه اعلام کرد پس از لغو تحریم‌های شورای امنیت درباره سرنوشت عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای تصمیم‌گیری خواهد شد.

دکتر روحانی روز ۱۸ تیر ۱۳۹۴، ۵ روز قبل از اعلام توافق هسته‌ای، با شرکت در نشست سران سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اوراسیا تاکید کرد که «ایرانِ فردای توافق با شش قدرت بزرگ جهانی و شروع دوران پس از تحریم، آماده همکاری‌های گسترده‌تر با قدرت‌های اقتصادی نوظهور جهان است.» قفل عضویت در شانگهای را توافق وین گشود.

سؤال سوم: برجام چطور راه شانگهای را برای ایران باز کرد؟

با اعلام برجام و لغو قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱، بزرگترین مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد.

در اول بهمن ۱۳۹۴، روسیه از عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای حمایت و اعلام کرد آماده مساعدت به آغاز این روند است. به گفته ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه «تهران در سال ۲۰۰۸ درخواست عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرده و اکنون راه برای تحقق این امر گشوده است. لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران گامی در راستای راه‌اندازی این روند است و در واقع با لغو تحریم‌ها، راه برای بررسی عملی درخواست تهران برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای گشوده می‌شود.»

دو روز بعد در ۳ بهمن ۱۳۹۴ با سفر شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین به تهران، در متن کامل بیانیه مشارکت جامع راهبردی ایران و چین، یک بند به عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای اختصاص داشت: «طرفین رایزنی‌های خود در چارچوب سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را تحکیم خواهند نمود. چین برای تاثیرگذاری ایران به عنوان کشور بزرگ منطقه اهمیت قائل بوده و نقش ایران در فعالیت‌های مرتبط در چارچوب سازمان همکاری شانگهای را بسیار مثبت ارزیابی نموده و از درخواست ایران برای عضویت رسمی در این سازمان حمایت می‌نماید.»

در ۴ خرداد ۱۳۹۵ سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه خبر داد که قصد دارد موضوع پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای را در جلسه شورای وزیران خارجه این سازمان مطرح کند با این توضیح که ایران یک گزینه واقعی برای پیوستن به سازمان شانگهای به عنوان یک عضو کامل است.

یک ماه بعد در ۴ تیر ۱۳۹۵، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در نشست سران اعضای سازمان همکاری شانگهای در تاشکند، پایتخت ازبکستان گفت: «پس از حل مشکل برنامه هسته‌ای ایران و لغو تحریم‌های سازمان ملل متحد، هیچ مانعی برای پذیرش درخواست ایران باقی نمانده است.»

در اول اردیبهشت ۱۳۹۶، وزیر امور خارجه روسیه گفت: «ایران تمام مسائل مربوط به تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را حل کرده است. بنابراین با تمامی معیارهای عضویت در این سازمان منطبق است.»

۱۲ خرداد ۱۳۹۶ نماینده ویژه روسیه در سازمان همکاری‌های شانگهای اعلام کرد، مسکو پس از عضویت هند و پاکستان، ایران را نامزد عضویت کامل در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌داند.

۱۰ آذر ۱۳۹۶ دیمیتری مدودف، نخست‌وزیر روسیه تاکید کرد: «مانعی برای عضویت ایران در سازمان شانگهای نمی‌بینیم.»

اما در سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) با مخالفت تاجیکستان به دلیل برخی سوءتفاهم‌های سیاسی و امنیتی، روند عضویت ایران دچار وقفه شد؛ نتیجه اینکه در سال ۲۰۱۷ هند و پاکستان به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای درآمدند و پرونده عضویت ایران به نتیجه نرسید.

با این حال سال بعد، در ۱۹ خرداد ۱۳۹۷ ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در دیدار با دکتر روحانی گفت: «زمانی طولانی است که ایران در سازمان شانگهای به عنوان عضو ناظر مشارکت داشته است. ما به خواست ایران برای عضویت کامل واقفیم، شما هم موضع ما در حمایت از عضویت کامل ایران را می‌دانید.»

یک ماه پس از خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، سران سازمان همکاری شانگهای در نشست چین، حمایت مستحکم خود از توافق هسته‌ای و رد یکجانبه‌گرایی را اعلام کردند. اعضای سازمان همکاری شانگهای سال‌های بعد نیز بر پایبندی خود به توافق هسته‌ای با ایران تاکید کردند چنانکه سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه ۲۰ شهریور ۱۳۹۹ در نشست وزیران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، برجام را «سندی مهم که به اتفاق آرا در شورای امنیت سازمان ملل هم مورد تصویب قرار گرفته» خواند و به صراحت گفت: «ما درباره وضعیت پیرامون خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک برای حل و فصل برنامه هسته‌ای ایران، مواضع یکسان و مشترک داریم.»

در ۱۱ خرداد ۱۳۹۸ با سفر وزیر خارجه تاجیکستان به ایران، روابط تهران و دوشنبه پس از چهار سال احیا شد که یک مانع اصلی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را از سر راه برداشت.

پس از آن تلاش‌ها برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای شدت گرفت؛ ۱۰ آبان ۱۳۹۸، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در آستانه نشست شورای نخست‌وزیران سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان بار دیگر علاقه‌مندی ایران به عضویت در این سازمان را تکرار کرد.

سال بعد دکتر روحانی در نشست سران سازمان همکاری شانگهای در ۲۰ آبان ۱۳۹۹ که به صورت مجازی برگزار شد، مزایای اقتصادی پیوستن ایران به این سازمان را تشریح کرد: «گسترش خطوط انتقال انرژی و توسعه مسیرهای مواصلاتی در منطقه از مهمترین سازوکارهای همکاری در منطقه محسوب می‌گردد. کشور ایران به عنوان یکی از مهمترین مجاری انتقال انرژی و یکی از شاهراه‌های مواصلاتی در منطقه با برخورداری از منابع غنی انرژی، دسترسی به دو دریای مهم و موقعیت سوق‌الجیشی بی‌نظیر، قادر به تامین نیازهای اصلی بسیاری از کشورهای منطقه و اعضای سازمان شانگهای می‌باشد.»

بالاخره در ۲۳ تیر ۱۴۰۰ هیات روسیه در شورای وزیران خارجه سازمان همکاری شانگهای خواستار پذیرش عضویت ایران در این سازمان شد.

۲۰ مرداد ۱۴۰۰، هشت روز پس از پایان مسئولیت دولت دوازدهم، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی خبر داد که موانع سیاسی پیوستن ایران به پیمان شانگهای برطرف شده است و زمینه مهیا شد که ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ با سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور به پایتخت تاجیکستان قفل شانگهای باز شود.

سؤال چهارم: برجام نافی شانگهای است یا حامی آن؟

در بیانیه پایانی سازمان همکاری شانگهای در شهریور امسال، کشورهای عضو بر اجرای ادامه‌دار برجام در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تاکید کردند و از طرف‌ها خواستند به تعهداتشان در راستای اجرای جامع، کامل و موثر برجام متعهد باشند.

تاکید دوباره اعضای شانگهای بر اجرای برجام پس از عضویت ایران، نشان داد که تلاش دولت دوازدهم برای حفظ و احیای توافق هسته‌ای، مسیری درست بوده و بدون آن پیوستن ایران به سازمان شانگهای یک‌ونیم ماه بعد از استقرار دولت سیزدهم ممکن نمی‌شد. برجام نافی شانگهای نیست، بلکه حامی آن است؛ کمااینکه شانگهای نیز جایگزین برجام نیست بلکه بدون برجام امکان بهره‌برداری ایران از مزایای شانگهای میسر نخواهد بود.