سوراخ چهلستون چه ربطی به ملکه انگلیس دارد؟

به گزارش مُنیبان؛ مهدی وفامهر - پژوهشگر هنر - در نتیجه این جویش، متنی را گردآوری کرده که در اختیار این خبرگزاری قرار داده شده است. در این نوشتار او آمده است: «چند سالی است که در مورد زندگی و آثار امیر هوشنگ جزیزاده، هنرمند پیشکسوت نگارگری در اصفهان در حال پژوهش هستم. طی پژوهش در مورد زندگی و آثار این هنرمند، بخشی هم به سفر ملکه انگلستان به ایران اختصاص یافت؛ چرا که به مناسبت آن سفر یکی از آثار نقاشی هوشنگ جزیزاده به پرنس فیلیپ، همسر ملکه هدیه داده شد.

اما آنچه در این نوشتار می‌پردازم، به دلیل انتشار مطلبی است که چند روز پیش و به دنبال مرگ ملکه انگلستان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود. در آن مطلب آمده است که ملکه انگلستان در سفر به اصفهان شبی را در عمارت «چهلستون» اقامت داشت و به همین دلیل برای نصب بخاری و گرمایش یک لوله دودکش در یکی از دیوارهای چهل ستون ایجاد شد. این کار باعث شده چهره شاه عباس در یکی از نقاشی‌های این بنا از بین برود.

با این اطلاع که ملکه انگلستان در آن سفر در شهر اصفهان اقامت شبانه نداشت، در پی کشف واقعیت شدم. این نوشتار نیز در نتیجه مشورت با دکتر امیرحسین کریمی، متخصص مرمت آثار تاریخی و منابعی که معرفی کردند، گردآوری و تکمیل شد. بر همین اساس هم، ادعا مطرح شده کاملا غلط بوده و تخریب نقاشی چهلستون ربطی به سفر ملکه انگلستان ندارد.

سفر ملکه الیزابت به ایران در اسفندماه سال ۱۳۳۹ خورشیدی بوده است و طی این سفر او غیر از تهران به همراه محمدرضاشاه و همسرش، فرح دیبا از شهرهای اصفهان و شیراز دیدن کرد.

در منابع از قول استاندار وقت اصفهان آمده است: «چون اصفهان جای مناسبی برای خوابیدن ملکه ندارد، بعد از دیدن آثار باستانی، ظهر ناهار را در کاخ چهلستون صرف می‌کند، سپس عازم شیراز می‌شود».

ملکه و همسرش از ساعت یازده و نیم تا ساعت چهار بعدازظهر روز سیزدهم اسفند در اصفهان به‌سر بردند و میدان نقش‌جهان، مدرسه چهارباغ، بیمارستان مسیحی، مدرسه نابینایان و چهلستون را بازدید کردند.

داستان سفر ملکه و جزئیات آن در منابع مختلفی ذکر شده است. آنچه در اینجا به آن می پردازم ادعای تخریب یک نقاشی دیواری به بهانه نصب بخاری برای اقامت ملکه الیزابت است.

در مورد این‌که چگونه می‌شود یک نقاشی دیواری تاریخی برای عبور لوله دودکش بخاری تخریب شود باید بگویم که چهلستون پس از دوره صفویه در مقاطعی متروک شده و در دوره‌هایی هم استفاده اداری و یا نظامی داشته است؛ در زمانی که برای ما مشخص نیست نقاشی‌های اتاق‌های اطراف تالار مرکزی  با گچ پوشانده شده‌اند. برای دلیل این کار احتمالا می‌توان گفت که بر اثر گذشت زمان و استفاده مکرر، دیوارها کدر شده بوده و نقاشی‌ها هم جرم و دوده گرفته و تیره شده بودند، بنابراین اتاق‌ها را به عنوان بازسازی، گچ‌کشی و سفید کرده بودند. برای همین در مقطعی که احتمالاً اواخر قاجار یا اوایل پهلوی بوده است در یکی از این اتاق‌ها دیوار را سوراخ کرده و لوله بخاری را عبور می‌دهند، در حالی که نمی‌دانستند در زیر این لایه سفید گچ، به دیوار یک نقاشی وجود دارد.

اشاره می‌کنم در همه دوره‌ها تا قبل از مرمت اساسی اواسط دهه چهل توسط ایتالیایی‌ها در چهلستون، انواع دخل و تصرفات در تزیینات چهلستون انجام می‌شود. استاد جزیزاده تعریف می‌کند زمانی که جواد رستم شیرازی روی دیوارهای چهلستون نقاشی می‌کرده در کنارش بوده و تعلیم می‌دیده است. یا مثلاً قاب کاشی جدیدی به جای کاشی‌کاری قبلی نصب می‌شود و یا روی بعضی از نقاشی‌های قبلی را نقاشی کرده بودند؛ تا این‌که در اواسط دهه چهل شمسی هیأت ایتالیایی برای مرمت جامع چهلستون شروع به کار می‌کنند و تمام لایه‌ها و الحاقات بعد از صفویه را اعم از گچ و نقاشی و کاشی جدا کرده و حذف می‌کنند.

در مرمت‌های دهه سی و چهل است که وقتی لایه‌های گچ را بر می‌دارند متوجه می‌شوند چندین نقاشی زیر این لایه‌های گچ وجود دارد و یک سوراخ هم در وسط یکی از آن‌ها ایجاد شده است.

لطف‌الله هنرفر که از سال ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۹ شمسی رئیس باستانشناسی اصفهان بوده است و در مطالب اخیر مطرح شده که در اعتراض دخل و تصرف در چهلستون به مناسبت سفر ملکه الیزابت از این سمت استعفا کرده است، در صفحه ۷۴ کتابی به نام «راهنمای ابنیه تاریخی اصفهان» و نیز در صفحه ۵۶۲ کتاب جامع خود با عنوان «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» آورده است که در سال ۱۳۳۴ خورشیدی بعضی از نقاشی‌های اتاق‌ها از زیر گچ خارج شده و توصیف می‌کند از جمله آثار پدیدار شده تابلویی است با دوازده پیکره که تصویر شاه عباس هم در آن نقاشی است که منظور همین نقاشی است که لوله بخاری در آن کنده شده است. با این‌که چهره شاه عباس بر اثر این تخریب مخدوش شده است، اما هویت او را از فرم کلاه مخصوصش شناسایی کرده‌اند.

درباره این اثر و مراحل کشف و تثبیت آن در گزارش هیأت ایتالیایی هم اشاره شده است.

بر این اساس، به نظر می‌رسد چهار سال قبل از سفر ملکه انگلستان به اصفهان، آن نقاشی از زیر گچ بیرون آورده شده و بقیه اتاق‌ها هم به تدریج در حال مرمت بوده‌اند و این‌که به این مناسبت از وسط یک نقاشی، لوله دودکش کنده شده غیر ممکن به نظر می‌رسد.

لازم به توضیح است که گزارش سفر ملکه الیزابت به ایران در روزنامه اطلاعات آمده است. جزییات سفر به اصفهان در گزارش دیگری در روزنامه مجاهد کامل آمده است که دسترسی به آرشیو آن ممکن نبود؛ آرشیو این روزنامه در گنجینه مطبوعات اصفهان وجود داشت که چند سال قبل به بهانه نداشتن جا برای نگهداری این مجموعه به تهران برده شد و سرنوشت نامعلومی پیدا کرد.»

منابع:

لطف‌الله هنرفر. کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان»، چاپ دوم، مهرماه ۱۳۵۰ شمسی.

لطف‌الله هنرفر، کتاب «راهنمای ابنیه تاریخی اصفهان»، اسفند ۱۳۳۵ شمسی، چاپخانه امامی.

رجایی.

عبدالمهدی، «سفری که به استعفای میراثی انجامید»، ۱۶ آذر سال ۱۳۹۹ شمسی، سایت روزنامه اصفهان زیبا.

روزنامه اطلاعات مورخ سیزدهم تا پانزدهم اسفندماه ۱۳۳۹ شمسی.

تصاویر نقاشی دیواری و عکس‌های مربوط به مرمت و لایه‌برداری از صفحه chehel_sotoon در اینستاگرام گرفته شده است.